تحلیلی بر تصاویر پیروزی فریدون بر ضحاک در سفالینه های ایران، سده های ششم و هفتم هجری قمری

نویسنده

دانشکده معماری و هنر، گروه صنایع دستی، دانشگاه کاشان

چکیده

از میان انواع موضوعات به کاررفته در تزیین آثار مختلف سده‌های 6 و 7 هجری قمری در ایران، دسته‌ای از آن‌ها به تصاویر شاهان افسانه‌ای و اعمال قهرمانانۀ آن‌ها تعلق یافته است. یکی از موارد بحث انگیز دربارۀ این بازنمایی‌ها، یافتن منبع روایت آنهاست که به دلیل نبود نقل قول‌های متنی مرتبط در کنار صحنه، همواره با ابهام رو‌به‌روست. پژوهش حاضر با هدف یافتن پاسخی روشن دربارۀ منبع ارجاعی این تصاویر، به بررسی و تحلیل یکی از مصادیق آن یعنی صحنۀ بردن ضحاک به کوه دماوند توسط فریدون در تصاویر سفالینه‌های این دوران می پردازد که بدین منظور احتمال تأثیرگذاری روایات مکتوب از این موضوع (شامل متون باستانی و متون اسلامی) و نیز روایات شفاهی به آزمون گذاشته می‌شود. روش گردآوری داده‌ها در این نوشتار به صورت مطالعۀ اسنادی و کتابخانه‌ای و شیوۀ نگارش به صورت توصیفی تحلیلی با رویکرد تاریخی بوده است. در این بررسی مشاهده می‌شود هیچ یک از روایات مکتوب با تصاویر مزبور منطبق نیستند، با وجود این در برخی از جزئیات و اشارات تشابهاتی دیده می‌شود. در کنار آن، احتمال تأثیرگذاری روایات شفاهی نیز به اندازۀ روایات مکتوب احساس می شود. در نهایت، این نتیجه به دست می‌آید که این تصاویر نمایش یک بخش مشخص از روایت پیروزی فریدون بر ضحاک نیست، بلکه مختصری از کلیّت داستان و اشاره‌ای ضمنی به مفهوم پیروزمندی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Pictures of Faridun’s Victory over Zahhak on the 12th and 13th Centuries Persian Pottery

نویسنده [English]

  • abolfazl arabbeigi
چکیده [English]

One of the main features of decoration in different works of art in the late 12th and early13th centuries Iran (coincident with Seljuk and Ilkhanid periods) and the connected cultures is the variety of subjects applied in different representations, including power iconography, royal pleasures, special mythical creatures and cosmic symbols. Enjoying distinctive iconographical characteristics, a small group of pictures and images here represent mythical and legendary stories displaying Persian heroic exploits like those of Bahram and Azadeh, Faridun and Zahhak, and Bijan and Manijeh. The scene of taking Zahhak to Mount Damavand by Faridun is a theme represented and reproduced in many images (e.g. wall paintings, pottery and metalwork objects) in the 12th and 13th centuries. In addition to Shahnamah (The Book of the Kings), this subject has been proposed in most of the historical and literal works. Aiming to find the referential source of images with the presence of Persian historical and legendary characters, this research tries to answer the question that whether such images have come out of Shahnamah and other historical works or just been under the influenced of oral references? In order to achieve this goal, the research has firstly been dedicated to the examination of Faridun and Zahhak's manners in Avesta, Middle Persian (Pahlavi) and Islamic texts as well as the study of the narratives of Faridun's victory over Zahhak in such texts. Having emphasized on the prominent symbols and features of each character, the pottery works containing the scenes of taking Zahhak to Mount Damavand by Faridun are introduced. Finally, the narrative source of images has been analyzed by searching historical and literal works as well as the probable influence of oral narratives. The required information in this research has been gathered through library sources and documents and the method is based on historical- analytical approach. None of the written narratives in this study conform with the mentioned paintings, however some similarities are observed in some details. Meanwhile, Shahnamah as an authentic historical reference book has increased the importance of this matter for illustration. Other texts have also had a big part in this influence. In some of them we witness details that are not even in the Shahnamah, but they conform with some of the elements in images (for example, referring to Fereydun's riding a cow in Athar al-Baqiya, Farsnamah, Gardizi History and Tabarestan History). Furthermore, the probable influence of oral narratives is also felt as much as that of the written ones. A proof for this matter is the Shahnamah of narrators where common points with these images are seen. This subject confirms the theory that the artists in that period had used their mind and memory in illustrating this narrative. We eventually come to the conclusion that these paintings do not show only a definite or limited part of the victory of Faridun over Zahhak, but they are the summary of the whole story being an implication of the concept of victory, a result that could be generalized to other related pictures and images.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Faridun
  • Zahhak
  • narrative
  • Theme
  • Picture

 آدامووا، ا. ت و گیوزالیان، ل. ت. 1383 . نگار ههای شاهنامه. ترجمۀ زهره فیضی. تهران: فرهنگستان هنر.
 ابن اثیر، عزّالدین. 1374 . تاریخ کامل )ج 1(. ترجمۀ محمدحسین روحانی. تهران: اساطیر.
 ابن بلخی. 1374 . فارسنامه ابن بلخی بر اساس متن لسترنج و نیکلسون. تصحیح منصور رستگار فسایی. شیراز: بنیاد فار سشناسی.
 ابن اسفندیار، محمد بن حسن. 1366 . تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: پدیدۀ خاور.
 بلعمی، ابوعلی. 1353 . تاریخ بلعمی )ج ۱(. تصحیح محمدتقی بهار. تهران: کتابفروشی زوار.
 بندهش. 1390 . گردآوری فرنبغ دادگی. گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس.
 بهار، مهرداد. 1375 . پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.
 بیرونی، ابوریحان. 1363 . آثار الباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.
 ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد. 1385 . شاهنامه ثعالبی. ترجمۀ محمد هدایت. تهران: اساطیر.
 حصوری، علی. 1387 . ضحاک. تهران: چشمه.
 دوستخواه، جلیل. 1380 . حماسۀ ایران یادمانی از فراسوی هزار هها. تهران: آگه.
شماره 1  پاییز و زمستان 96
31
 دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود. 1371 . اخبارالطوال. ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی. تهران: نی.
 طبری، جعفر بن محمد بن جریر. 1375 . تاریخ طبری )ج 1(. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
 فردوسی، ابوالقاسم. 1387 . شاهنامه فردوسی بر اساس چاپ مسکو. تهران: کتاب آبان.
 کریمی، فاطمه، و محمدیوسف کیانی. 1364 . هنر سفالگری دورۀ اسلامی. تهران: مرکز باستا نشناسی.
 گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک. 1374 . تاریخ گردیزی. ب هکوشش عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.
 مختاریان، بهار. 1392 . درآمدی بر ساختار اسطور های شاهنامه. تهران: آگه.
 مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین. 1381 . التنبیه والاشراف. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
  . 1382 . مروج الذهب و معادن الجوهر. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
 مسکویه الرازی، ابوعلی. 1366 . تجارب الامم، الجزء الاول. حقّقه و قدّم له: ابوالقاسم امامی. طهران: دار سروش للطباعة والنشر.
 مجمل التواریخ و القصص. 1372 . نسخ هبرگردانان ایرج افشار و محمود امیدسالار. تهران: طلایه.
 هیلن براند، رابرت. 1388 . زبان تصویری شاهنامه. ترجمۀ سید داود طبایی. تهران: فرهنگستان هنر.
 یسنا بخشی از اوستا. 1380 . گزارش ابراهیم پورداود. تهران: اساطیر.
 یش تها. 1377 . ج 1 و 2. گزارش ابراهیم پورداود. ب هکوشش بهرام فر هوشی. تهران: اساطیر.
-Arberry, Arthur John, M. Minovi, and E. Blochet. 1959. Chester Beatty Library: A Catalogue of the Persian
Manuscripts and Miniatures. vol.1. Dublin: Hodges Figgis.
- Grube, Ernst J. 1976. Islamic pottery of the eighth to the fifteenth century in the Keir collection. London:
Faber & Faber limited.
- Melikian-Chirvani, A. S. 1982. Islamic metalwork from Iranian lands (8th - 18th centuries). London: Her
Majesty’s Stationery Office.
- Pancaroglu, Oya. 2007. Perpetual Glory: Medeival Islamic Ceramics from the Harvey B. Plotnik Collection.
Chicago: Art Institute of Chicago.
- Schulz, P.W. 1914. Die persisch-islamische Miniaturmalerei. vol. 2. pl.1, Leipzing.
- Simpson, Mariana Shreve. 1985. Narrative Allusion and Metaphor in the Decoration of Medieval Islamic
Object, Studies in the History of Art. vol.16. 131-149.
- Simpson, Mariana Shreve. 1979. The Illustration of an Epic: The Earliest Shahnama Manuscripts. New york
& London: Garrland Publishing, Inc.
- www. artgallery.yale.edu
- www. dia.org
- www. harvardartmuseums.org
- www. metmuseum.org
- www. thewalters.org
- www. vam.ac.uk