تعامل صورت و محتوا در کشکول‌های فلزی دوران صفوی و قاجار

نویسندگان

1 استادیار دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران (نویسندۀ مسئول).

2 کارشناس ارشد هنر اسلامی، گروه هنر اسلامی، موسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران.

چکیده

استقرار سلسلۀ صفوی در ایران و شیوع فرقه‌های منتسب به صوفیه، ایجاب می‌کرد تا به ساخت کشکول که یکی از آلات قلندری و درویشی بوده و در مراسم و آیین‌های مرتبط با این فرقه‌ها استفاده می‌شد، اهمیت وافری داده شود. عناصر بصری نقش‌‌شده بر کشکول‌ها، نشر اندیشه و افکار درویشان را دربرداشته است. لذا هدف این پژوهش، بررسی صوری و محتوایی سی و چهار عدد از کشکول‌های فلزی دوران صفوی و قاجار است. بنابراین سوالات پژوهش عبارت است از: تعامل عناصر تزئینی کشکول‌ها و آداب درویشی چیست؟ و کشکول‌های فلزی این دو دوره، از نظر فرم، نقش و نماد چگونه‌اند؟ روش تحقیق، توصیفی و تحلیلی بوده و گردآوری اطلاعات آن، کتابخانه‌ای و با مراجعه به سایت موزه‌های خارجی و همچنین مراجعه حضوری به موزه‌های داخلی جهت مطالعه نمونه‌ها است. 
 نتایج پژوهش نشان می‌دهد که کاربرد کشکول نزد دراویش، علاوه بر آلات و وصله‌های درویشی و قلندری، وجه عاشورایی نیز داشته و در آیین سقایی و مراسم عزاداری عاشورا به کار می‌‌رفته است. از نظر فرم ظاهری نیز با سه نوع کشکول مواجهیم که در تزئین آنها از کتیبه‌هایی با مضامین شیعی و اشعار فارسی استفاده شده است. نقوش تزئینی نیز شامل نقوش انسانی، هندسی، حیوانی و گیاهی است. تکنیک‌های هنری مورد استفاده در تزئینات، شامل: قلمزنی، سیاه قلم، طلاکوبی روی فولاد، حکاکی، مشبک‌کاری و مرصع‌کاری است. نمادهایی نظیر اژدها، ماهی، مار و کشتی که در اجزا و تزئینات کشکول به صورت رمزگونه یا در فرم ظاهری آن به کار رفته‌‌اند به تبعیت از اعتقادات و آرمان‌هایی است که دراویش مدعی آن‌ها بوده‌اند. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study on the Interaction between Form and Content of Metal Kashkuls in the Safavid and Qajar Periods

نویسندگان [English]

  • Alireza Sheikhi 1
  • Sho’leh Tatari 2
1
2
چکیده [English]

The establishment of Safavid dynasty in Iran and the prevalence of etiquettes attributed to Sufis required making kashkuls (Sufi begging bowl), as one of the qalandars’ and dervishes’ instruments used at ceremonies and related events of such a sect. The purpose of this study is to study the form and content of 34 metal kashkuls from the Safavid as well as the following era, Qajar. Here there are some questions to answer: What kind of interaction exists between the decorative elements of such kashkuls and the dervishes’ manners? And how are the metal kashkuls from these eras made in terms of form, function and symbol? Data of the present research has been gathered from library sources and by referring and accessing to the world museums’ sites as well as visiting national museums inside. The results are as follows: Dervishes always carried kashkul for making request from others while they sang mystic poems in markets and alleys, which were considered both a Sufi propaganda and an experience of self-humiliation. The costly kashkuls, including metal types, carried symbolic, ritual, and decorative aspects. Early samples were made of natural material. Later, other forms, including the metal type, became popular.
Besides being regarded as the instruments of dervishes and qalandars, Kashkuls have also been used at Ashura (tenth day of Muharram month) as well as in the water-carrying ritual and mourning ceremonies of this historical event. In the dervishes’ poems, kashkul is related to Abbas ibn-e Ali, a standard bearer (flag bearer) in Karbala. It is also used in mourning ceremonies relating to the same water-carrying ritual. Some poems on kashkuls have direct reference to water-carrying and the blessing of drinking water from the instrument. Furthermore, in both two eras, water-carrying in traditional Iraq was common to Sufism. 
It is to be mentioned that there were three forms of kashkul in terms of appearance in the Safavid and Qajar era: 1. Those inspired by the plant type (coco de mer fruit); 2. Those in the form of a vessel (ship); 3. The ones which are distinctive in their overall form and unique decorations. They have been decorated with pictogram inscriptions, Shiite themes and Persian poems.  These Kashkuls are engraved with a variety of inscriptions including surahs or selected Quranic verses, Salavāt-e Tafziliyyah (praising and greeting of the Fourteen Innocent Imams) indicating the Shiite tendencies, Persian poetic verses relating to honor the dervishes’ believes and Kashkul’s maker, as well as other poems on the function of the instrument in carrying water. They also have historical inscriptions which refer to the maker and the making date. 

Decorative ornaments on Kashkuls include human, geometric, zoomorphic and vegetal designs. The techniques used here are etching, niello, gold blocking of steel, engraving, latticework and inlay with symbols such as dragons, ships, fish and snakes. Furthermore, the ship or vessel, which is the general form of some Kashkuls, has been inspired by the hadith of the Noah's ship (the Rescue Ship) mentioned in the Sufi texts in this way. Some motifs such as dragons, fish and snakes are also to be found in the pre-Islamic or Islamic times, or we can consider the implications of such artistic inspirations taking their semantic aspects in literature and mysticism into consideration. It indicates that such elements and subjects have been influential on the beliefs and ideals of dervishes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid
  • Qajar
  • Metal Kashkul
  • Form
  • Content

--اسماعیلی، صغری. 1385 . پژوهشی در سک هها و مهرهای شاهان صفوی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
--افروغ، محمد. « .1396 بررسی و تحلیل زیباشناختی کشکو لهای دوره قاجار. » دو فصلنامۀ علمی ترویجی نگارینه هنر اسلامی
ش. 14 : 19 - 33 .
--آلن، جیمز. 1381 . هنر فولادسازی در ایران. ترجمۀ پروپز تناولی. تهران: یساولی.
--ایاز، حمید، و سهیلا موسوی سیرجانی. « .1397 مفاهیم تمثیلی و نمادین مار در آثار حماسی، غنایی، عرفانی. » فصلنامۀ تحقیقات
تمثیلی در زبان و ادب فارسی ش. 35 : 52 - 72 .
--بابا حاجی عبدالرحیم. 1395 . قلندرنام های به نام آداب الطریق. تحقیق و تصحیح مهران افشاری. تهران: چشمه.
--براتی، بهاره، و اصغر کفشچیان مقدم. « .1391 ویژگ یهای اژدها در نگارگری عصر صفوی با تاکید بر توضیحات فردوسی در
شاهنامه. » فصلنامۀ علمی پژوهشی هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی ش. 49 : 31 - 43 .
--برومند، احمدعلی. 1372 . مکتب خاکسار. تهران: خدمات فرهنگی غزل.
--پرتو بیضایی کاشانی، حسین. 1382 . تاریخ ورزش باستانی زورخانه. ج. 1. تهران: زوار.
--پوپ، آرتور اپهام، و فیلیس اکرمن. 1387 . سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. ج. 13 . ترجمۀ نجف دریابندری.
تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
--تاورنیه، ژان باتیست. 1369 . سفرنامه تاورنیه. ترجمۀ ابوتراب نوری. تجدیدنظر کلی و تصحیح حمید شیرانی. چاپ چهارم. تهران:
کتابخانه سنایی.
--جوادی آملی، عبدالله 1386 . تفسیر تسنیم. ج. 12 . چاپ دوم. قم: مرکز نشر اسراء.
--ذکاوتی قراگزلو، علیرضا. 1382 . جنبش نقطویه. قم: ادیان.
--زروانی، مجتبی، و محمد مشهدی نوش آبادی. « .1389 جرید هبرداری و سقایی میراث قلندران و جوانمردان. » دوفصلنامۀ علمی
پژوهشی مطالعات عرفانی. ش. 11 : 61 - 90 .
--زمانی، کریم. 1385 الف. شرح جامع مثنوی معنوی دفتر دوم. چاپ چهاردهم. تهران: اطلاعات.
--___. 1385 ب. شرح جامع مثنوی معنوی دفتر چهارم. چاپ دهم. تهران: اطلاعات.
--ساریخانی، مجید. « .1392 پژوهشی تحلیلی بر جلو ههای آیات قرآنی بر آثار فلزکاری ایران در دوران صفوی و قاجار به استناد
آثار فلزی موزه ملی ایران. » فصلنامۀ علمی پژوهشی پژوه شهای باستان شناسی ایران. 3 ) 5(: 155 - 168 .
سال دوم، شماره 1، پاییز و زمستان 97
34
--شایست هفر، مهناز. 1384 . هنر شیعی )عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیب هنگاری تیموریان و صفویان(. تهران: مؤسسه مطالعات هنر
اسلامی.
--شاطری، علی اصغر. « .1385 محرم در کاشان. » فصلنامۀ فرهنگ و مردم. ش. ) 19 و 20 (: 104 - 107 .
--شریعت، زهرا. « .1387 خط نگار ههای قرآنی در قالی بافی و فلزکاری دوره صفویه. » ماهنامۀ کتاب ماه هنر ش. 47 : 55 - 120 .
--شوالیه، ژان، و آلن گربران. 1384 . فرهنگ نمادها. ج. 1. ترجمۀ سودابه فضایلی. چاپ دوم. تهران: جیحون.
--طالقانی، محمود. 1381 . پرتویی از قرآن. ج. ) 1 و 2(. چاپ پنجم. تهران: شرکت سهامی انتشار.
--طباطبایی، محمدحسین. 1390 . تفسیر المیزان. ج. 3. ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی. چاپ سی و دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
--فراست، مریم. « .1387 نماد و نمود نام علی)ع( در هنر فلزکاری صفویه و قاجار. » ماهنامۀ کتاب ماه هنر. ش. 120 : 76 - 85 .
--قدیانی، عباس. 1387 . تاریخ ادیان و مذاهب در ایران. چاپ سوم. تهران: فرهنگ مکتوب.
--مایدا، تادئوش. 1392 . شاهکارهای هنر ایران در مجموعه لهستا . ن ترجمۀ مهدی مقیسه و داوود طبائی. تهران: ترجمه و نشر آثار هنری.
--مجلسی، محمدباقر. 1403 ه.ق. بحارالانوار. ج. 23 . چاپ دوم. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
--مختاریان، بهار، و عارفه صارمی. « .1393 تحلیل ساختاری دوگانگی نماد دو ماهی. » دوفصلنامۀ علمی پژوهشی پژوه شهای
انسا نشناسی ایران. 4 ) 2(: 69 - 88 .
--معتمدی، حسین. 1378 . عزاداری سنتی شیعیان در ایران و جهان. ج. 1. قم: نشر عصر ظهور.
--منجمی، حسین. 1379 . مبانی سلوک در سلسله خاکسار جلالی و تصوف. تهران: تابان با همکاری نشر شهریور.
--نایب زاده، راضیه، و صمد سامانیان. « .1395 بررسی تفکرات شیعی در کار بست نقش اژدها در آثار هنری ایران. » فصلنامۀ علمی
پژوهشی نگره. ش. 40 : 75 - 85 .
--نجفی، محمدباقر. 1368 . آثار ایران در مصر. آلمان، کلن: آکادمی علوم اسلامی )منتشر شده در سال 1989 م.(.
--واعظ کاشفی سبزواری، حسین. 1350 . فتوت نامه سلطانی. به اهتمام محمدجعفر محجوب. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
--ولش، آنتونی. 1385 . شاه عباس و هنرهای اصفهان. ترجمۀ احمدرضا تقاء. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
--ویلسون، اوا. 1390 . طر حهای اسلامی. ترجمۀ محمدرضا ریاضی. چاپ هفتم. تهران: سمت.
--هال، جیمز. 1390 . فرهنگ نگار های نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. چاپ پنجم. تهران: فرهنگ معاصر.
--سپنتا، شاهین. 1389 . پیشینه هزار ساله ماهی قرمز در ایران. دسترسی در: 12 / 7/ 97
--https://drshahinsepanta.blogsky.com/1389/12/25/post-557/
--Allan, James W.1982. Islamic Metal Work The Nohades-Said Collection. London: Sotheby.
--Bamboroogh, Philip .1976. Treasutes Of Islam. Gteat Britain: Blandford Press.
--Canby, Sheila. 2009. Shah Abbas The Remaking Of Iran. London: British Museum Press.
--Ekhtiar, Maryam D., Priseilla P. Soucek, Sheila R. Canby, and Navina Najat Haider. 2012. Masterpiec
from the department of islamic art in the metropolitan museum of art. London: new Haven Press.
--Ferro, Walter. 1985. The Unity Of Islamic Art. London: British Museum press.
--Komaroff, Linda. 2011. Gifts of The Sultan The Arts Of Giving At The Islamic Courts. London:Yale
University Press.
--Maslenitsyna, Bys. 1975. Persian Art In The Collection Of The Museum Of Oriental Art. Leningerad:
Aurovra Publisher.
--Melikian, Assadullah. 1982. Islamic Metal Work From The Iranian World. London: Her majesty›s
Stationery Office.
--Wilson, Philip. 1985. Treasures Of Islam. Bristiol: Artline Editions.
--Zebrowski, Mark. 1997. Gold Silver & Bronze From Mughal India. London: Alexandria Press in
association with Laurence King.