از شکار تا کارزار: مضامین رزمی و نظامی در نقاشی قاجار

نویسندگان

1 دانشجوی ارشد نقاشی، دانشگاه شاهد.

2 دکتری هنر اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس (نویسندۀ مسئول).

چکیده

هنرهای تصویری عصر قاجار دارای مضامین و موضوعات مختلفی است که حوزۀ نظامی‌نگاری یا ثبت و نگاشت وقایع رزمی یکی از آنهاست. آثار متعدد این حوزه که در رسانه‌های گوناگون هنری، از نقاشی رنگ روغن و آبرنگ تا دیوارنگاری و کاشیکاری و چاپ سنگی و لاکی‌کاری جلوه‌گر هستند، در طول زمان شاهد تغییراتی در عناصر و مؤلفه‌های بصری خود بوده‌اند که این مسأله ناشی از تحولات سیاسی، منطقه‌ای و نظامی عصر قاجار و بازتاب آنها توسط نقاشان و چهره‌پردازان در هنرهای بصری است. بستر نوسازی و به‌روزرسانی ارتش ایران را می‌توان در عصر فتحعلی‌شاه و با مساعی عباس‌میرزا دانست. این سیرِ پیش‌رونده که نقش و تأثیر غرب در آن محسوس و عیان است، در دوران جانشینان این سلسله و اخلاف آنان، به‌ویژه از دورۀ سلطنت محمدشاه به بعد، با روندی متأثر از دستاوردهای نظامیِ کشورهای اروپایی به حیات خود ادامه داد. نمود این روند، پیش از همه، در ظاهر قشون، از جمله جامۀ رزم (اونیفورم)، تجهیزات و تسلیحات، و حرکات و سکنات جنگجویان و سپاهیان پدیدار می‌گردد. بر این اساس، پژوهش حاضر که به روش تاریخی و توصیفی - تحلیلی انجام گرفته، با دو پرسش عمده روبه‌رو است: نخست اینکه پرتره‌ها و رویدادهای نظامی چه جایگاهی را در هنر قاجار به خود اختصاص داده‌‌اند؟ و دیگر آنکه تک‌چهره‌های سلطنتیِ شاهان قاجار و رجال و سربازان، در هیئت و پوشش نظامی، از آغاز پایه‌ریزی این سلسله‌ چه تغییراتی به خود دیده و این تحولات ناشی از چه مسائلی بوده‌اند؟ نتایج حاصل، حاکی از آن بوده است که حیطۀ تصویرگری نظامی، با توجه به وفور آثار موجود و هویت بصری‌شان، به‌عنوان یکی از مضامین رایج در هنر قاجار، قابلیت تخصیص گروه یا زیرمجموعه‌ای مستقل را داراست. از طرفی، با ورود دانش و تخصص نظامی غرب، نخست سپاه ایران آرایش و پوششی یکسان به خود گرفت و این تغییر در شخص پادشاه و ولیعهد، به‌عنوان سرآمدان نظام و بعدتر در رجال و درباریان و دست آخر در خارج از فضای دربار، رونق و گسترش یافت.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

From Hunting to Battle: Martial and Military Themes in Qajar Painting

نویسندگان [English]

  • Reyhaneh Keshtgar Ghasemi 1
  • Alireza Baharlou 2
1
2
چکیده [English]

Qajar pictorial arts contain different themes such as political and courtly, heroic and epic, religious, romantic, erotic and sensual, and decorative (vegetal and geometric). Among all these we should consider another subcategory, i.e. military theme. The numerous works in this field have been manifested in various media, including oil paintings, watercolors, wall paintings, tilework, lithography and lacquerwork. Such works of art have undergone gradual changes in terms of visual elements as a result of political, regional and military evolution during the Qajar era the outcome of which has been manifested in the work of painters and portraitists. Iran’s troops and army were renewed during the reign of Fath Ali Shah, the second Qajar ruler, and by the attempts of his son, Abbas Mirza, the heir to the throne. This renovating trend in which the influence of the West is obvious continued well through the reign of following successors, especially that of Muhammad Shah onwards by gaining significant influence from the military achievements of European nations. The overt manifestation of such a trend is first and foremost visible in the appearance of the army, i.e. its uniform, arms and weaponry, and the physical training of the troops and groups of soldiers. Accordingly, the present article seeks finding answers to the following questions on a basis of a historical and analytical approach: What is the role of military portraits and scenes in Qajar art? What changes and development have occurred in the portraits of Qajar rulers, courtiers and soldiers in terms of military clothing and what factors have been influential in this respect? The results of the research indicate that military subjects in the painting of this period could be categorized as a separate and independent thematic genre regarding the abundance of extant related works of this field and the visual identity they take on. Furthermore, with the advent of technology and the arrival of experts form Europe; Iranian army adopted a standard uniform. Such evolution later on proceeded and manifested in the appearance of the ruler and the heir apparent as the elite of the military system of Iran, and then did so in that of courtiers and the nobility, and ultimately expanded outside the court arena.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar Era
  • Painting
  • Martial Theme
  • Military Hierarchy
  • Hunting Ground

مراجع

منابع
--آدامووا، آ. ت. 1386 . نگار ههای ایرانی گنجینۀ آدامووا )سد هی پانزدهم تا نوزدهم میلادی(. ترجمۀ زهره فیضی. تهران: وزارت
فرهنگ و ارشاد اسلامی و انتشارات فرهنگستان هنر.
--آدمیت، فریدون. 1334 . امیرکبیر و ایران. تهران: انتشارات خوارزمی.
--آدین هوند، مسعود، باقرعلی عاد لفر، شم سالدسن امرایی، و ستار بازوند. « .1395 تحلیل پدیدۀ شکار سلطنتی در عصر قاجار. »
فصلنامۀ علمی پژوهشی گنجینۀ اسناد ش. 104 : 42 - 63 .
--افض لالملک، میرزا غلامحسی نخان. 1361 . افض لالتواریخ. به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان. تهران: نشر تاریخ ایران.
--اقبال آشتیانی، عباس. 1384 . تاریخ مغول. چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.
--اولیویه، گیوم آنتوان. 1371 . سفرنامه )تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجاریه(. ترجمۀ محمدطاهر میرزا،
به تصحیح و با حواشی دکتر غلامرضا ورهرام. تهران: انتشارات اطلاعات.
--ایمانیه، مجتبی. 1355 . تاریخ فرهنگ اصفهان. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
--بوذری، علی. « .1391 نشان قشون: رسالۀ مصوّر در معرفی البسۀ قشون دورۀ قاجار. » دوفصلنامۀ پیام بهارستان، ش. 16 :
.290-247
--بهنام. جمشید. 1375 . ایرانیان و اندیشۀ تجدّد. تهران: فرزان روز.
--پاکباز، روئین. 1395 . زایش سنّت، نمایش تجدّد. درجس توجوی زمان نو )درآمدی بر تاریخ انتقادی هنر معاصر ایران(. گردآوری
ایمان افسریان. تهران: حرف ه هنرمند.
--پوپ، ادوارد. 1387 . شاهکارهای هنر ایران. ترجمة پرویز ناتل خانلری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
--تتوی، قاضی احمد. 1382 . تاریخ الفی. ج. 6. به تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
--جوینی، علا ءاالدین عطاملک بن بهاءالدین. 1385 . تاریخ جهانگشای جوینی. ج. 1. تصحیح محمد قزوینی. تهران: دنیای کتاب.
--حیدری باباکمال، یدالله، محمدابراهیم زارعی، و اسماعیل همتی ازندریابی. « .1395 تأملی بر اهمیت نق شمایۀ شکار در اوایل دورۀ
قاجار با تکیه بر شواهد هنری موجود. » دوفصلنامۀ علمی پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر ش. 12 : 71 - 86 .
--خان یزاده، مهدی، و ابوالفضل حس نآبادی. « .1394 سازمان و تشکیلات داخلی قشون دورۀ قاجار با تکیه بر مجموعۀ حس نزادۀ
موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی. » فصلنامۀ علمی پژوهشی گنجینۀ اسناد ش. 99 : 28 - 51 .
--خسروبیگی، هوشنگ. « .1381 مقدم های بر تشکیلات اداری و نظامی ایران در اوایل دورۀ قاجار ) 1210 - 1264 ه.ق.(. » فصلنامۀ
نامۀ انجمن ش. 6: 83 - 111 .
--دروویل، گاسپار. 1348 . سفرنامۀ دروویل. ترجمۀ جواد محبی. تهران: انتشارات گوتنبرگ.
--دی نپرست، ولی. « .1393 کاربس تهای نظامی شکار در فتوحات دورة ایلخانان و تیموریان. » دوفصلنامۀ علمی ترویجی
پژوه شنامة تاریخ اجتماعی و اقتصادی ش. 2: 17 - 29 .
--رابی، جولین. 1398 . چهر هنگار ههای قاجاری. ترجمۀ علیرضا بهارلو. تهران: نشر پیکره.
--رینگر، مونیکا م. 1381 . آموزش، دین و گفتمان اصلاح فرهنگی در دورۀ قاجار، ترجمۀ مهدی حقیق تخواه. تهران: ققنوس.
--زا لپور، هومن. « .1396 تاریخچۀ تشکیل ارتش نوین ایران )به مناسبت سالروز صدور دستور تشکیل قشون متحدالشکل(. »
روزنامۀ ایران ش. ۶۶۸۲ )مورّخ 12 / 10 / 1396 (.
--سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران )ساکما(، ش. 2852 / 295 .
--سپهر، میرزا محمدتقی )لسا نالملک(. 1344 . ناس خالتواریخ سلاطین قاجاریه. ج. ) 1 و 2(. به تصحیح محمدباقر بهبودی. تهران:
انتشارات اسلامیه.
--شهشهانی، سهیلا. 1396 . پوشاک دورۀ قاجار. تهران: انتشارات فرهنگستان میردشتی.
سال دوم، شماره 1، پاییز و زمستان 97
92
--فرهمند، جلال. « .1384 قشون دولت علیۀ ایران. » فصلنامۀ تاریخ معاصر ایران ش. 36 : 293 - 316 .
--فلور، ویلم. 1381 . نقاشی و نقاشان عصر قاجار. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی.
--گزنفون. 1342 . کورو شنامه. ترجمۀ رضا مشایخی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
--___. 1386 . لشکرکشی کوروش. ترجمۀ وحید مازندرانی. چاپ سوم. تهران: دنیای کتاب.
--مالکم، سر جان. ب یتا. تاریخ ایران. ج. ) 1 و 2(. به کوشش شیخ محمد اصفهانی. ب یجا.
--مستوفی، عبدالله. 1324 . شرح زندگانی من. ج. 1. تهران: انتشارات علمی.
--مسکوب، ترانه. « .1394 شکارهای ناصرالدی نشاه قاجار. » دوماهنامۀ بخارا ش. 83 : 658 - 662 .
--معتقدی، کیانوش. 1395 . درواز ههای طهران قدیم. با مقدمۀ ویلم فلور. تهران: نشر پیکره.
--میرزای یمهر، عل یاصغر. 1395 . عبدا للهخان. مجموعۀ گلستان هنر 16 . تهران: نشر پیکره.
--نجمی، ناصر. 1374 . عبا سمیرزا. تهران: انتشارات علمی.
--نفیسی، سعید. 1383 . تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر: از آغاز سلطنت قاجاریه تا سرانجام فتحعل یشاه. تهران:
انتشارات اساطیر.
--نوروزی طلب، حمیدرضا. 1390 . از طهران تا تهران )میراث طهران، گنجین هی بناهای ناشناخته(. با مقدمه عبدالله انوار. تهران:
انتشارات یساولی.
--یکرنگیان، میرحسین. 1384 . سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور 1320 . تهران: انتشارات خجسته.
--Adamova, Adel. 2012. Persian Manuscripts, Paintings and Drawings (From the 15th to the Early 20th
Century in the Hermitage Collection). United Kingdom: Azimuth Editions.
--Berezin, I. N. 1852. Puteshestvie po Sieviernoy Persii. Kazan.
--Borozdna. 1821. V. Kratkoye opisaniye puteshestviya rossiysko-imperatorskogo posolstva v Persiyu v
1817 godu (A short description of the travels of the Russian Imperial Embassy to Persia in 1817). Saint
Petersburg.
--Christie’s Auction Catalogue. 2007 (lot 21).
--Diba, Layla S., Maryam Ekhtiar. 1998. Royal Persian Paintings: The Qajar Epoch 1785-1925. London
and New York: I. B. Tauris.
--Drouville, Gaspard .1819. Voyage en Perse, pendant les années 1812 et 1813. Paris.
--Kotzebuë, Moritz von. 1819. Narrative of a Journey into Persia in the Suite of the Imperial Russia
Embassy in the Year 1817. Paris.
--Morier, James. 1818. A Second Journey through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople
between the Years 1812 and 1816. London.
--Williamson, Graham. 2002. «Military Dress of the Early Qajar Era. The European Influence versus the
Traditional.» Journal of the International Qajar Studies, vol. II, ed. L.A. Ferydoun Barjasteh van Waalwijk van
Doorn (Khosravani) et. al. Rotterdam, Santa Barbara.T ehran: Barjasteh van Waalwijk van Doom & Co’s.
--Wright, D. 1977. The English amongst the Persians. London.
--Yermolov. 1868. (Записка А. П. Ермолова о посольстве в Персию в 1817 г. 1868. // Записки А. П.
Ермолова. Ч. 2 (1816-1827). М.) (Note by A.P. Ermolov on the Embassy in Persia in 1817. 1868. // Notes
by A.P. Ermolov. Part 2 (1816-1827). M.)
--www.alamy.com
--www.christies.com
--www.ottoman-uniforms.com
--www.pinterest.com
--www.sothebys.com

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار