شمایل سیاوش، تجسم مادی و تصویری اسطورۀ سیاوش در مواد باستان‌شناسی شرق ایران بزرگ در دوره ساسانی و سه سده نخستین دوران اسلامی

نویسنده

دانشجوی دکترای باستان‌شناسی دوران اسلامی، دانشگاه تهران.

چکیده

داستان سیاوش، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های حماسی ایران، از جمله مهم‌ترین روایت‌هایی است که در نهضت ادبی گردآوری روایت‌های حماسی ایران در سده‌های چهارم و پنجم ه.ق به صورت منظوم و منثور تدوین یافت. بسیاری از پژوهشگران با بررسی ژرف‌تر و زدودن ظواهر روایی این داستان حماسی و با یاری از داده‌های تاریخی، اسطوره‌شناختی و زبان‌شناختی تلاش کرده‌اند تا ساخت ابتدایی اسطوره سیاوش را در این روایت حماسی جستجو کنند. توجه و تمرکز این پژوهشگران بیش‌تر بر منابع نوشتاری تدوین‌شده در سده‌های چهارم و پنجم ه.ق و پس از آن بوده است؛ اما در این پژوهش، نگارنده تلاش کرده است با تمرکز بر یافته‌های باستان‌شناختی دوره ساسانی و سه سده ابتدایی دوران اسلامی، به بررسی و تحلیل ساختار اسطوره‌ای این روایت بپردازد. این بازه زمانی از آن جهت انتخاب شده که به آثاری پرداخته شود که پیش از تدوین نوشتاری روایت‌ سیاوش در سده‌های چهارم و پنجم ه.ق آفریده شده‌اند. هدف اصلی بحث، تحلیل و راستی‌آزمایی انتساب آثار باستان‌شناختی گوناگون در این بازه زمانی به روایت سیاوش و ارتباط آن‌ها با ساخت ابتدایی اسطورۀ آن بوده است. در این مقاله با استمداد از مطالعات کتابخانه‌ای در رابطه با چهار گروه از انواع یافته‌های باستان‌شناسی به‌عنوان آثاری که هرکدام به گونه‌ای نمایش‌دهنده شمایل سیاوش هستند، بحث و استدلال شده است. این پژوهش بر مقایسه یافته‌های باستان‌شناختی و مدارک نوشتاری استوار است و با استفاده از تحلیل‌های تاریخی، اسطوره‌شناسی، زبان‌شناسی و رهیافت‌های شمایل‌نگاری تلاش شده است با نگاهی جامع استنتاج نهایی ارایه شود. در یک نگاه کلی می‌توان شمایل‌های سیاوش در دوره ساسانی و سه سده نخستین دوران اسلامی را به دو ساخت اسطوره‌ای نهفته در روایت آن، یعنی «اسطورۀ ایزد شهیدشونده» و «ساختار آیینی و توتمیک اسب بودن سیاوش»، مرتبط دانست و نکته دیگر آن‌که همه آثار در شرق ایران بزرگ آفریده شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Siyāvosh Iconography: The Material and Pictorial Embodiment of Siyāvosh in Archaeological Evidence from the Eastern Part of Greater Iran

نویسنده [English]

  • Ali Moludi Ārāni
چکیده [English]

Myths are the human being’s responses to the most fundamental questions he has faced with. As time passes, such narratives would be elaborated, embellished and sometimes even transformed to something different. Myths are narrated and communicated through symbolic devices and parables and are accepted as a part of sacred beliefs in various societies. These mystic narratives throughout history were recorded as both texts and images and it is interesting that both of textual and visual media clearly represent the mystical aspects of myths. The myth of Siyāvosh is considered as one of the most time-honored stories in the Iranian culture, not only because of its heroic character, but also because of the long narrative with its several symbolic climaxes.
Siyāvosh is one the most important characters in Iranian national epics and his story is an integral part of a collection of narratives that came through a movement which compiled the Iranian heritage of epic literature. This movement which happened in the 3rd and 4th AH / 9th and 10th CE centuries gathered and refashioned the scattered stories into compendiums of verses and proses. Many researchers used historical, mythological and linguistic methods of analysis to reveal the seminal myth of Siyāvosh. While most of these researchers focused on the written sources mostly collected after the 4th and 5th centuries AH / 10th and 11th centuries, here we try to use the archaeological and pictorial evidence to study the mythological structure of Siyāvosh narrative. The temporal range of this evidence incorporates the Sasanian period during the 3rd AH / 9th CE century. The main reason for choosing this particular period is to look at the evidence before recording the oral culture of Iranian epic. Throughout these two centuries, birth, life and death of Siyāvosh have been depicted in several works in verse and prose the most famous and coherent of which is Ferdowsi’s Shāhnāmeh.
The intriguing point about such works is their distance from the seminal myth: the inevitable result of attuning the main story with the generic requisites of epic literature has led to the loss of the primordial features of Siyāvosh myth. Yet, the detailed study of this epic’s episodes reveals some traces of the older story. In addition, a few texts belonging to the Sassanian and early Islamic periods could be helpful in this respect. There are other sources to study the peculiarities of Siyāvosh myth and those are the images and icons which were created before the 4th and 5th AH / 10th and 11th CE centuries. These images and icons can be categorized as archaeological evidence and they can contribute immensely to understand Iranian epic narratives and characters.
Generally, one could relate the Siyāvosh narrative to two fundamental mythical structures: one is that of the “myth of the martyr god” and the other is the “totemic undertone of Siyāvosh as being a horse”. All of this evidence was created in the eastern part of Greater Iran. The main purposes in here are both to analyze the validity of attribution of such evidence to the Siyāvosh narrative and also to reveal the embryonic myth of Siyāvosh from these data. This evidence is comprised of four groups of archaeological findings, each of them representing the Siyāvosh story in a particular way.
This research is based on the archaeological and written evidence and it implements a combination of historiological, mythological, linguistic and iconographical approaches to reach a comprehensive conclusion. In the cases where the main focus is on image or painting, the iconographical approaches are the main analytical means and accordingly, all the details and elements of each image will be completely described. The subject material of this study is archaeological data which could be divided into paintings and sculptures. The evidence which is considered here as the material and pictorial representation of Siyāvosh are a mural painting, a painted pottery, a number of coins and some anthropomorphic ossuaries, which will be individually analyzed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Siyāvosh
  • narrative
  • Myth
  • Martyr God
  • Horse Totem

مراجع

 
- آذرپی، گیتی. 1397. «حماسه تصویری در هنر خاورزمین.» در مجموعه مقالات نقاشی سغدی. ترجمۀ محمد محمدی، 95-226. تهران: انتشارات سوره مهر.
- آموزگار، ژاله. 1379. «ایزدانی که با سال نو به زمین بازمی‌گردند.» در مجموعه مقالات نخستین همایش نوروز، 93-105. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- اوستا، کهن‌‌ترین سرودهای ایرانیان. 1382. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. چاپ نهم. تهران: مروارید.
- آیدنلو، سجاد. 1379. «حاشیه‌ای بر سیاوشان.» ماهنامۀ کتاب ماه ادبیات و فلسفه. ش. 32: 48-50.
- ---. 1386. «بن‌مایه روییدن گیاه از خون انسان.» در نارسیده ترنج: بیست مقاله و نقد درباره‌ شاهنامه و ادب حماسى. اصفهان: مانا.
- آیینه‌وند، صادق، و حسن نصرالله. 1385. «پژوهشی تطبیقی در اسطوره‌های باروری و رویش سیاوش و آدونیس.» فصلنامۀ علمی مجله علوم انسانی. 13 (2): 1-8.
- بلنیتسکی، آلکساندر ماکوویچ. 1390. هنر تاریخی پنجکنت، نقاشی و پیکرتراشی. ترجمۀ عباس علی عزتی. تهران: فرهنگستان هنر.
- بلنیتسکی، آلکساندر ماکوویچ، و بوریس‌ ایلیچ مارشاک. 1397. «نقاشی‌های سغدی.» در مجموعه مقالات نقاشی سغدی، ترجمۀ محمد محمدی، 31-94.  تهران: انتشارات سوره مهر.
- بهار، مهرداد. 1373. جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز.
- بیرونی، ابوریحان. 1355 قمری. کتاب الجماهر فی معرفه الجواهر. حیدرآباد دکن.
- ---. 1386. آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.
- حصوری، علی. 1378. سیاوشان. تهران: چشمه.
- خالقی مطلق، جلال. 1372. «شاهنامه و موضوع نخستین انسان.» در گل رنج‌های کهن (برگزیده مقالات). به کوشش علی دهباشی، 99-104. تهران: مرکز.
- خجسته، فرامرز، و محمدرضا حسنی جلیلیان. 1389. «تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف‌ساخت اسطوره الهه باروری و ایزد گیاهی.» دوفصلنامه علمی تاریخ ادبیات. ش. 64: 77-96.
- راسنوولسکا، آنا. 1382. چند چهره کلیدی در اساطیر گاه‌شماری ایرانی. ترجمۀ ژاله متحدین. تهران: نشر ورجاوند.
- رویانی، وحید، و منصور حاتمی‌نژاد. 1394. «سیاوش و اسطوره بازگشت جاودانه.» فصلنامه علمی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. ش. 40: 239-261.
- شکیبی ممتاز، نسرین. 1389. «جایگاه سیاوش در اساطیر.» فصلنامۀ علمی متن شناسی ادب فارسی. ش. 5: 101-116.
- صفا، ذبیح‌الله. 1333. حماسه‌سرایی در ایران. تهران: پیروز.
- فرامکین، گرگوار. 1372. باستان‌شناسی در آسیای مرکزی. ترجمۀ صادق ملک شهمیرزادی. تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
- فردوسی، ابوالقاسم. 1369. شاهنامه. دفتر دوم. تصحیح جلال خالقی مطلق. زیر نظر احسان یارشاطر. کالیفرنیا: Bibliotheca Persica.
- قائمی، فرزاد. 1392. «از ریپهوین تا سیاوش )تحلیل اسطوره‌شناختی ساختار آیینی داستان سیاوش بر مبنای الگوی هبوط ایزد رپیهوین و آیین‌های سالانه مرگ و تولد دوباره در فرهنگ ایران).» فصلنامۀ علمی جستارهای نوین ادبی (جستارهای ادبی). ش. 183: 62-86.
----. ۱۳۹۳. «نقد و تحلیل ساختار آیینی اسطوره سیاوش (مقایسه سیاوش- سیاوشان با تراژدی- دیونیسیا برمبنای نظریه اسطوره و آیین.)». فصلنامۀ علمی نقد ادبی. ش. ۲۵: ۱۵۳-۱۸۴.
- کاشغری، محمود بن حسین. 1384. دیوان لغات الترک. ترجمۀ حسین محمدزاده صدیق. تبریز: اختر.
- کرباسیان، ملیحه. 1389. «سیاوش بر اورنگ هفت‌اورنگ.» ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت. 5 (7): 36-41.
- کریستن‌سن، آرتور. 1364. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان. ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار و احمد تفضلی، ج. 1.  تهران: نشرنو.
- کنعانی، ابراهیم. ۱۳۹۲. «بررسی الگوی پری‌گونگی و نخستین انسان در شخصیت سیاوش.» در مجموعه مقالات همایش شاهنامه و پژوهش‌‌های آیینی، 217-248. به کوشش فرزاد قائمی. دانشگاه فردوسی مشهد.
- مختاریان، بهار. 1387. «خاستگاه اسطوره‌ای نام سیاوش.» فصلنامه نامه انجمن، ش. 29: 141-152.
- مزداپور، کتایون. 1378. داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید گلشاه و متن‌های دیگر. تهران: آگاه.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. 1374. مروج الذهب و معادن الجوهر، ج. 1. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
- مسکوب، شاهرخ. 1386. سوگ سیاوش. چاپ پنجم. تهران: خوارزمی.
- نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر. 1351. تاریخ بخارا. ترجمۀ ابونصر احمد بن محمد بن نصر قباوی. تلخیص محمد بن زفر بن عمر. تصحیح مدرس رضوی. تهران: کتاب‌فروشی سنایی.
- همیلتون، ادیت. 1376. سیری در اساطیر یونان و روم. ترجمۀ عبدالحسین شریفیان. تهران: اساطیر.
 
- Antonini, Silvi. 2003. Da Alessandro Magno all’Islam. La pittura dell’Asia Centrale. Roma: Jouvence.
- Azarpay, Guitty. 1976. "Nana, the Sumero-Akkadian goddess of Transoxiana." JAOS. 96 (4): 536–542.
- Bartholomea, Christian. 1961. Das Altiranisches Wörterbuch. Berlin.
- Belenitskii, Aleksandr M. 1954. "Voprosy ideologii i kul’tov Sogda po materialam pandzhikentskikh khramov [Questions about the ideology and cults of Sogdiana raised by the materials from the Panjikent temples]." In، Zhivopis’ drevnego Piandzhikenta, 25-82. Moskva:، Izd-vo. Akademii nauk SSSR.
- --- . 1959. "Novye Pamiatniki Iskusstva Drevnego Piandzhikenta [New Artistic Monuments of ancient Panjikent]." In Skul'ptura i zhivopis' drevnego Piandzhikenta, ed. A.M. Belenitskii, B.B. Piotrovskii, 2-86. Moskva:، Izd. Akademii Nauk SSSR.
- Belenitskii, Aleksandr M., Boris I. Marshak, and V. I. Raspopova. 1984. Raskopki gorodichsha drevnego Pendzhikenta. v 1978 g. ART 18: 223-263.
- ---. 1986. Raskopki gorodichsha drevnego Pendzhikenta. v 1979 g. ART 19: 293-334.
- Blair, Sheila. S. 2014. Text and Image in Medieval Persian Art. Edinburgh University Press.
- Burkert, Walter. 1985. Greek Religion. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
- Carter, Martha L. 1974. "Royal Festal Themes in Sasanian Silverwork and Their Central Asian Parallels." Hommage Universel, Volume 1, 171–202. Acta Iranica, Leiden, Téhéran, Liège، Brill.
- Compareti, Matteo. 2011. "The Painted Vase of Merv in the Context of Central Asian Pre-Islamic Funerary tradition." The Silk Road. no. 9: 26-41.
- Dyakonov, M. M. 1951. Obraz Siyavusha v Sredneaziatskoi Mifologii, Kratkie Soobshcheniya. In-ta, Istorii Materialnoi Kultury, Vol. 10. Moscow: Leningrad.
- --- .1954. "Rospisi Piandzhikenta i zhivopis’ Srednei Azii." In Zhivopis’ drevnego Piandzhikenta, 83–158. ed. A. iu. iakubovskii and M. M. Dyakonov. Moscow.
- Dyakonova, N.V., and O.I. Smirnova. 1960. K vosprosu ob istolkovanii pendzhikentskoi rospisi, Issledovaniia po istorii kul’tury ncirodov Vostoka , Sbornik v chest akademika I.A. Orbeli , Akademiia Nauk SSSR, Otdelenie istoricheskikh nauk, 167-184. Moskva: Leningrad.
- ---. 1967. K voprosu o kul’te Nany/ Anakhity v Sogde On the cult of Nana / Anahita in Sogdia), Sovetskaya Arkheologiya 1: 74-83.
- Filanovic M. I. 1989. Istoriko-kul’turnye arheologičeskie tablicy po gorodišču Gjaur-kala v starom Merve, Drevnij Merv (Trudy JuTAKE, xix), Ašhabad : 62-121. 
- Frazer, Sir James George. 1961. Adonis, Attis, Osiris، Studies in the History of Oriental Religion. New York: University Books.
- Gafurov, B.G. 1972. Drevneyshaya, drevnyaya i srednevekovaya istoriya. ed. by B. A. Litvinsky. Moscow.
- Ghose, M. 2005. "A rare image of the goddess Nana from Afghanistan." In Afghanistan. Ancien carrefour entre l’Est et l’Ouest. 259–270. o. Bopearachchi, and M.-F. Boussac,(eds.), Actes du Colloque international organisé par Ch. Landes et O.Bopearachchi au Musée archéologique Henri-PradesLattes du 5 au 7 mai 2003, Bruxelles.
- ---. 2006. "Nana the ‘original’ goddess on the lion." Journal of Inner Asia Art and Archaeology. no.1: 97–112.
- Grenet, Frantz, and Boris I. Marshak. 1998. "Le mythe de Nana dans l’art de la Sogdiane." Arts Asiatiques. no. 53: 5–18.
- Grenet, Frantz, and Samara Azarnouche. 2007. "Where Are the Sogdian Magi?." 21 Bulletin of the Asia Institute. Vol. 21:159-177.
- Kidd, Fiona Jane. 2004. "The Samarkand Region of Sogdiana، Figurines, Costume and Identity 2nd - 1st Century BCE – 8th Century CE." A thesis submitted in fulfilment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy, Department of Near Eastern Archaeology University of Sydney.
- Kliashtornyi, S.G. 1964. Drevnetiurkskie runicheskie pamiatniki kak istochnik po istorii Srednei Azii. Moscow.
- Korogly, Kh. G. 1983. Vzaimosviazieposa narodov Srednei Azii, Irana i Azerbaidzhana. Moscow.
- Košelenko G. A. 1966. "Unikal’naja vaza iz Merva." Vestnik drevnej istorii. no.1: 92-105.
- Lukonin, Vladimir G. 1977. Iskusstvo drevnego Irana [The Art of Ancient Iran]. Moskva: Iskusstvo.
- Manassero, Nicolò. 2003. "Il vaso dipinto di Merv." Parthica. no. 5: 131–152.
- Marshak, Boris I. 2002a. Legends, Tales, and Fables in the Art of Sogdiana. with an Appendix by Vladimir A. Livshits, Biennial Ehsan Yarshater lecture series. New York: Bibliotheca Persica Press.
- Marshak, Boris I. 2002b. "Pre-Islamic Painting of the Iranian Peoples and Its Sources in Sculpture and the Decorative Arts." In  Peerless Images: Persian Painting and Its Sources,7-19. Eleanor Sims.            New Haven: Yale University Press.
- Minardi, Michele. 2013. "A four-armed goddess from Ancient Chorasmia history, iconography and style of an Ancient Chorasmian icon". Iran. no.51: 111-143.
- Mode, Markus. 2009. "Sogdiana. VI. Sogdian Art." In Encyclopaedia Iranica, ed. E. Yarshater, online version: www.iranica.com.
- P’iankov, I.V. 2001. "Drevneishie gosudarstvennye obrazovaniia Srednei Azii (Opyt istoricheskoi rekonstruktsii)." In Drevnie tstvilizatsii Evrazii, Istoriia i kul’tura, 334-348. ed A. Sedov. Moscow.
- Potts, D.T. 2001. "Nana in Bactria." Silk Road Art and Archaeology. no. 7: 23–35.
- Rapoport, U.A. 1971. Iz Istorii Religii Drevnego Khorezma (Ossuarii). Moskva.
- Rose, J. 2010. Zoroastrianism. An Introduction. New York: I.B. Taurus.
- Staviskiy, B. Y. 1974. Iskusstvo Sredney Azii. Moskva: Iskusstvo.
- Tanabe, Katsumi. 1980. "Unique Sasanian Silver Plate with Bahram Gur’s Ostrich-Hunting Scene and with Gold Inlay." Bulletin of the Ancient Orient Museum. no. 2, Tokyo: 45-68.
- ---. 1995. "Nana on Lion." Orient. no. (30–31): 309–334.
- Tolstov, Sergei Pavlovich 1948a. Drevnik Khorezm، Opyt istoriko-aikheologicheskogo is sledovaniia. Moscow.
- ---. 1948b. Po Sledom Drevnekhorezmiiskoi Tsivilatsii. Moskva: Akadamic Nauk.
- Tolstov, Sergei Pavlovich, and V. A. Livshitz. 1964. Decipherment and Interpretation of the Khwarezmian Inscriptions from Tok Kala. Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae, XX. 1-2. Budapest.
- Tolstov, Sergei Pavlovich, and B. I. Vainberg. 1967. Koi-Krylgan-Kala, pamiatnik kul'tury drevnego Khorezma IV v. do n.e.-IV v. n.e. Moskova.
- Yakubovskiy, A.YU. 1950. Zhivopis' drevnego Pendzhikenta po materialam Tadzhiksko-sogdiyskoy ekspeditsii 1948-1949 gg. IAN OIF, VII, 5.
- ---. 1951. Drevnii Piandzhikcnt, po sledam drevnikh kul’tur. Moskva.
- Zeimal, E. V. 1994. "The circulation of coins in Central Asia during the early Medieval period (Fifth to eighth centuries A.D.)." Bulletin of the Asia Institute. New series vol. 8: 245-267.
- https://www.bonhams.com
- http://www.hermitagemuseum.org
- http://sanat2013.orexca.com
هنرهای صناعی ایران
دوره 3، شماره 1 - شماره پیاپی 4
4
شهریور 1399
صفحه 141-162

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار