مطالعه تحلیلی نقوش خوشنویسی، انسانی و گیاهی در تطبیق چند نمونه از شیشه‌های میناکاری دورۀ مملوکان در مصر و سوریه با فلزکاری دوره‌های ایلخانی و تیموری در ایران

نویسنده

کارشناس ارشد صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان.

چکیده

آثار هنری از جمله هنرهای فلزکاری و شیشه‌گری، در طول تاریخ انعکاس‌دهنده مضامین مختلفی بوده‌اند و از قدیمی‌ترین صنایعی هستند که با تنوع وسیعی از آثار در سرزمین‌های مختلف به ظهور رسیده‌اند. در این میان، تأثیر‌‌‌ انواع هنر‌ها و نفوذ مفاهیم و محتوای آثار بر یکدیگر، در تولیداتی دیده می‌شود که دارای اشتراکات مختلف و تحت نفوذ فرهنگ‌ها و ادوار تاریخی همانندی بوده‌اند. در این پژوهش، نقوش مشترک میان شیشه‌های میناکاری شده مملوکان مصر و سوریه با فلزکاری ایلخانی و تیموری ایران مورد توجه قرار گرفته است. بیان ویژگی‌های فلزکاری ایران و شیشه‌های مزین به میناکاری دورۀ ممالیک و تحلیل تطبیقی نقوش، محتوا، مضامین و عناصر مشترک میان این آثار و هم‌چنین دلیل وجود این اشتراکات از اهداف این تحقیق است. این امر با انتخاب تعدادی از نقوش فلزی ایران و تعدادی از نقوش شیشه‌های میناکاری دوره مملوکان میسر شده ‌است که بعد از تطبیق نقوش، به مطالعۀ جزییات آنها پرداخته شده ‌است. شیوه انجام تحقیق، به روش توصیفی- تحلیلی بوده و با بررسی تصویری سه دسته از مضامین و نقوش تزیینی پر کاربرد در هنر میناکاری شیشه و فلزکاری صورت پذیرفته ‌است. در این راستا، پرسش پژوهش حاضر این است که نقوش آثار فلزی و شیشه‌‌ای دارای چه اشتراکات و تأثیر‌‌‌اتی بر یکدیگر بوده‌اند و کدام ‌یک بر دیگری تقدم دارند؟ کدام نوع نقوش انسانی، گیاهی و کتیبه‌ای در تزیین اشیاء به رفته‌اند و ارتباط میان کاربرد شی و نقش تزیینی چگونه است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که گستره نقوش و مضامین در این آثار، به دلیل اشتراکات مذهبی و آیینی بوده است و انتقال هنر ایران به سرزمین‌های مصر و سوریه، به وضوح در تزیینات این مناطق ملموس است و علایق معنوی، عوامل فرهنگی و ارتباطات سیاسی نیز در بروز این اشتراکات تأثیر‌‌‌ داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analytical Study on Calligraphic, Human and Vegetal Motifs in Some Examples of Enameled Glasses in Egypt and Syria (Mamluke Period) in Comparison with Iranian Metalwork (Ilkhanid and Timurid Periods)

نویسنده [English]

  • Fāribā Mowlāzādeh
چکیده [English]

Throughout history, artworks in the field of metalwork and glasswork reflect different themes. They are considered as important means of manifesting Islamic art and traditional crafts in different countries which have been producing a wide variety of art products. Meanwhile, the influence of some kinds of artworks from different lands and the counterinfluence of concepts and artistic themes among them can be pinpointed in the works that have various common features as a result of common cultural and historical movements. 
Describing the characteristics of Iranian metalwork in the Ilkhanid and Timurid eras and enameled glass in the Mamluk period, this paper seeks to find decorative motifs and common elements and distinguishing features in such works. The paper studies these motifs in a specific geographical and historical span via an analytical methodology. To do this, some metal objects in Iran and enameled glasses from the Mamluk period in Egypt and Syria have been selected. Having conducted a comparative study of the motifs, their details are examined afterwards. The research method in here is descriptive-analytical and is implemented by visual examination of three kinds of recurring decorative patterns in enameled glasses and objects of metalwork.
The present research is investigating common features and differences between Ilkhanid and Timurid metal objects on the one hand, and the glasses of Mamluk period on the other, as well as the degree of influence each of them has had on each other. Furthermore, the human, vegetal, and calligraphic motifs decorating the objects and the type of relationship between the object and decorative patterns have also been studied. The comparative findings demonstrate that Iranian artistic motifs and themes can obviously be seen in Egyptian and Syrian decorations. Common religious and ritual features in addition to cultural and political factors have had great impacts on the manifestation of such common features.
In 7th AH / 13th AD century a large number of metalworking centers in Iran were moved to Syria, Mosul, Anatolia and Egypt. Patterns formed in the memory of artists were transferred to industries such as glassmaking, and in accordance with governmental influences, developments and thematic appropriations are also seen in the motifs. Commissioned works were mostly produced for courtiers and were accompanied by words praising governmental officials. Most decorative motifs include khatai, human, zoomorphic, geometric and inscriptive ones. Calligraphic inscriptions and verses from the Holy Quran are the elements seen on enameled and gilded glasses of the Mamluks, and so are the Quranic verses and the praising of the ruler in the Ilkhanid and Timurid metalwork inscribed in Naskh and Thuluth scripts. The floral motifs include various and symmetrical arabesques, and the human themes often include feasting, battle, and hunting scenes, which we can see in detail many similarities among the studied works. Finally, it can be said that the transfer of culture and art has depended on the influence governments gained from past times as well as cultural, social and political movements evolved in specific ways in different lands.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mamluk Glass
  • Enamel
  • Ilkhanid and Timurid Metalwork
  • Themes
  • Motifs
 
- اکبری، عباس. ۱۳۹۲. ظرف­ها. تهران: پیکره.
- اتینگهاوزن، ریچارد، و اولک گرابر. 1387. هنر و معماری اسلامی. ترجمۀ یعقوب آژند. چاپ پنجم. تهران: سمت.
- لین­پل، استانلی، خلیل ادهم بارتولد، و احمد سعید سلیمان. 1363. تاریخ دولتهای اسلامی و خاندان‌های حکومتگر. ترجمۀ صادق سجادی. ج. 1. تهران: نقش جهان.
- آیت اللهی، حبیب­الله، و سارا پاکیاری. 1382. «فلزکاری از مکتب خراسان تا عصر مغول.» ماهنامۀ هنرهای تجسمی. ش. 20: 138-148.
- بوسورث،کلیفورد ادموند. 1371. سلسله‌های اسلامی. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- بورکهارت، تیتوس. 1369. هنر مقدس. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: سروش.

- پورمند، مهدیه. 1385. «بررسی نشانه­های متأثر از نقوش ایرانی.» ماهنامۀ کتاب ماه هنر. ش. (101 و 102): 66-71.

- توحیدی، فایق. 1390. مبانی هنر­های فلز­کاری، سفالگری، بافته و منسوجات، معماری، خط و کتابت. چاپ دوم. تهران: سمیرا.
- حیدرآبادیان، شهرام، سوسن بیانی، و محمود طاووسی. 1391. «مقایسه یک نمونه از اشیا فلزی قرن 8 هجری (دوره تیموری) موزه ملی ایران با دو نمونه از آثار موجود در موزه ملی ایروان ارمنستان.» فصلنامه هنر­های تجسمی نقش­مایه.  5 (11): 7-12.
- دادور، داوود. 1389. «شیشه در دنیای اسلام.» فصلنامه تخصصی سفال و سرامیک. ش. 24: 18-23.
- رحمت­آبادی، اعظم، و جلیلی مهدی. 1390. «شیشه‌سازی شام در سده‌های چهارم تا ششم هجری.» دوفصلنامۀ علمی مطالعات ­اسلامی. 43 (2): 69-88.
- رضازاده، طاهر. 1395. «فلزکاری غرب ایران در قرن هفتم هـ.ق. کشف و شناسایی مکتبی جدید در تاریخ فلزکاری ایرانی اسلامی.» فصلنامه علمی پژوهش­های باستان­شناسی ایران. ش. 14: 179-188.
- شریفی، بهمن. 1392. نگارگری. ج. 1. ترجمۀ سونیا رضا­پور. تهران: یساولی.
- فیضی، زهره. 1392. «بررسی تزیینات قندیل­های شیشه­ای مساجد دوره مملوکان.» پایان نامه کارشناسی. دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
- کنبی، شیلا­. ر. 1393. جزییاتی از هنر ­اسلامی. ترجمۀ افسونگر فراست. تهران: فرهنگسرای میر­دشتی.
- کونل، ارنست.  1376. هنر اسلامی. ج. 1. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران.
- گرابر، اولک. 1383. مروری بر نگارگری ایرانی. ترجمۀ مهرداد وحدتی دانشمند. تهران: فرهنگستان هنر.
- گلداشتاین، سیدنی­ ام. 1387 .مجموعه هنرهای اسلامی، کارهای شیشه. گردآوری ناصر خلیلی. تهران: کارنگ.
- لک­پور، سیمین. 1375. سفیدروی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- موسوی، سید رضی. 1390. «مبانی هنر اسلامی از دیدگاه تیتوس بورکهارت.» فصلنامۀ زیبا شناخت. ش. 22: 67-92.
- موسوی حجازی، بهار، و مجتبی انصاری. 1381. «تحلیل زیبایی‌شناسانه تزیین در هنر فلزکاری ایران (دوره اسلامی تا حمله مغول).» دوفصنامۀ مدرس هنر. 1 (2): 67-86.
- وارد، ریچارد. 1383. فلز­کاری اسلامی. ترجمۀ مهناز شایسته­فر. تهران: مؤسسه مطالعات هنر ­اسلامی.
 
- Alexander, David. 1996. Furusiyya: The Hours in the art of the Near East. Riyadh: King Abdulaziz Public Library.
- Amitai-Preiss, R .2014. "Dangerous Liaisons: Armenian-Mongol-Mamluk Relations (1260-1292)." In Gérard Dédéyan and Claude Mutafian, eds. La Méditerranée des Arméniens, XIIe-XVe siècle. Orient Chrétien Médiéval, 191-206. Paris: Geuthner.
- Ayers, J. 1983. Oriental Art in the Victoria and Albert Museum. London.
- Baer, Eva. 1983. Metalwork in Medieval Islamic ArtAlbani. State University of New York Press.
- Behrens- Abouseif, Doris. 1989. "The Bapistere de Saint-Louis. A Reinterpretation." Islamic Art. no. 3: 3–13.
- Bloom, Jonathan. 1999. "Mamluk Art and Architectural History." Mamluk Studies Review. Vol. 3: 31-58.
- Brend, Barbara, and Charles Melville. 2010. Epic of the Persian Kings. The Art of Ferdowsi's Shahnameh. Cambridge: The Fitzwilliam Museum.
- Carboni, Stefano, and David Whitehouse. 2001. Glass of the sultans. New York :Metropolitan Museum of Art. ­
- Diamand, M S. 1958. A Handbook of Mohammedan Decorative Arts. New York :Metropolitan Museum of Art.
- Esin, Atıl. 1981. Renaissance of Islam: Art of the Mamluks. US: Smithsonian Institution Press, the University of Michigan.
- Ettinghausen, Richard. 1975. "Islamic Art." Metropolitan Museum of Art Bulletin. 33 (1): 12.
- Hayward, Jane. 1971. Glass in the collection of The Metropolitan Museum of Art. New York: Publisher John P. O'Neill.
- Hesse, Catherine. 2004. The Art of Fire. Islamic influences on Glass and ceramics of The Italian. J. Paul. Los Angeles: Getty Museum.
-  Jenkins, Marilyn. 1986. "Islamic Glass: A Brief History." Metropolitan Museum of Art Bulletin. 44 (2): 30–43.
- Jenkins, Marilyn, Oleg Grabar, and Richard Ettinghausen. 2003. Islamic Art and Architecture 650-1250. U.S.A: Yale University Press.
- Khazaie, Mohammad. 1999. The Arabesque Motif (Islimi) in Early Islamic Persian Art: Origin, Form and Meaning. London.
- Komaroff, Linda, and Stefano Carboni (eds). 2002. The legacy of Genghis Khan, Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353. New York: The Metropolitan Museum of Art.
- Lamm, Carl Johan .1929. Mittelalterliche Gläser und Steinschnittarbeiten aus dem Nahen Osten. 2 vols. Forschungen zur islamischen Kunst. Berlin.
- Lane-Poole, Stanley. 1886. The Art of the Saracens in Egypt. London: South Kensington Museum.
- Marcaise, Georges. 1968. Islamic Art.
- Melikian-Chirvani, Assadullah Souren. 1982. Islamic Metalwork from the Iranian World. 8th-18th Centuries. London: Stationery Office.
- Prezbindowski, Lauren. 2008. "The Ilkhanid Mongols, the Christian Armenians, and the Islamic Mamluks: a study of their relations, 1220-1335." Electronic Theses and Dissertations. University of Louisville.
- Simpson, Marianna Shreve. 1979. The Illustration of an Epic: The Earliast Shahnama Manuscripts. New York and London: Garland Publishing.
- Page, Jutta Annette. 2006. The Art of Glass. Ohio USA: Andew W. Mellon foundation. Toledo Museum of Art
- Ryan, Louise. 2015. The Arts of Islam: Treasures from the Nassar Khalili Collection. Institute For Culture And Society University Of Western Sydney.
- http://www.metmuseum.org
- http://www.vam.ac.uk.www