گل و بلبل؛ استحالۀ گیاه مقدس در هنر ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی‌ارشد، گروه صنایع‌دستی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

2 دانشیار گروه صنایع دستی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

چکیده

از زیباترین تقابل‌‌های عاشقانه و عارفانه نزد هنرمندان و ادیبان ایرانی، تقابل گل و بلبل است که به مثابه عاشق بر گرد معشوقی چون گل می‌نشیند. این تجسم نزد نگارگران صفوی قوت گرفت و در دوران زند و قاجار به اوج خود رسید. نقاشی گل و بلبل، کم‌کم گسترش یافت و از تک‌بوته‌‌ها به گلشن‌‌هایی با گل‌های متفاوت تبدیل شد. هدف این پژوهش، بررسی تداوم نقش و ترکیب گیاه مقدس در دورۀ ایران باستان تا تطور آن به ختایی و پس از آن گلشن در دورۀ اسلامی است. این پژوهش در پی پاسخ به این سوالات است: تطور گیاه مقدس از دورۀ پیش از اسلام به ختایی در دورۀ اسلامی و استحالۀ آن به گلشن چگونه است؟ چگونه می‌‌توان اعتقاد به منشأ انسانی گیاهان را در گل و بلبل تبیین نمود و کدام ویژگی‌‌های بلبل در ادبیات ایران، در تقابل گل و بلبل پرکاربردتر بوده است؟ بنابراین به بررسی اهمیت گیاه مقدس در دورۀ ایران باستان و استحالۀ ادبی آن به طوبی در اسلام پرداخته شده است تا بتوان ضمن بررسی اولین الگوهای گل و مرغ، هویت مرغ را در این تقابل تبیین نمود؛ سپس با رجوع به منابع ادبی، جایگاه بلبل را شناخته و علت کاربرد فراوان آن را کنکاش نمود. روش انجام تحقیق حاضر، توصیفی- تحلیلی است و در گردآوری منابع از روش کتابخانه‌‌‌‌ای استفاده کرده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد در بررسی پیشینۀ گلشن‌‌ها با سه الگو مواجه می‌شویم: گلشن‌‌هایی با مقطع رویش نامشخص و متراکم، گلشن‌هایی با مقطع رویش نامشخص و مدور (حلزونی) و الگوهایی با مقطع رویش مشخص که هر سه الگو، با اندکی تغییرات به سنن تصویری دوره‌‌های پیش از اسلام می‌‌رسند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Gol-o-Bolbol: The Transformation of the Sacred Plant in Iranian Art

نویسندگان [English]

  • Mohammad Savari 1
  • Alireza Sheikhi 2
1 M. A. student of handicrafts, Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran, Iran
چکیده [English]

One of the most beautiful romantic and mystical confrontations among Iranian artists and writers has been the confrontation between Gol-o-Bulbul (the flower and nightingale), in which Bulbul sits by the flower (beloved) like a lover.  This embodiment was strengthened by the Safavid painters and reached its peak during the Zand and Qajar periods.  The painting of Gol-o-Bulbul gradually expanded from bushes to “Golshan” with different flowers (Roses, Iris, Tulips, Liliums, Dahlias, Hyacinths, and Blossom). The aim of this article is to study the continuity and composition of the role of the sacred plant from ancient Iran to “Khatai” in the Islamic period and to “Golshan”.  This study seeks to answer these questions: what is the evolution of the sacred plant from the pre-Islamic period, to Khatai in the Islamic period, and to its transformation into Golshan? How can the belief in the human origin of the plants be explained in flowers and birds and what are the characteristics of birds? Has it been more widely used in Iranian literature in contrast to Gol-o-Bulbul? Then, referring to literary sources, the dignity of the Bulbul was recognized and the reason for its widespread use was explored.  The deployed research method is descriptive-analytical, and the data have been collected through library study.  In examining the history of Golshan, three patterns are encountered: first, Golshan with an indeterminate and dense growth section; Golshan with an indeterminate and circular (spiral) growth section; and patterns with a definite growth section, all of which are traced back to visual traditions of pre-Islamic periods, despite slight differences.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Houm
  • Touba
  • Khataei
  • Golshan
  • Bolbol

مراجع

  1.  

    1. قرآن کریم. 1375. ترجمۀ آیت‌الله مشکینی. قم: موسسه الهادی.
    2. آژند، یعقوب. 1388. «اصل ختایی در کتاب آرایی ایران»، فصلنامه تحلیلی پژوهشی نگره، ش. 10: 16-29.
    3. الیاده، میرچا. 1394. رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: سروش.
    4. اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1369. زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه. تهران: دستان.
    5. اوشیدری، جهانگیر. 1383. دانشنامه مزدیسنا. تهران: مرکز.
    6. پوپ،آرتور آپهام، و فیلیس اکرمن. 139۴. سیری در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز. ترجمۀ نجف دریابندری و دیگران. زیرنظر سیروس پرهام. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    7. پورخالقی چترودی، مهدخت. 1377. «نمادهای هم پیوند با درخت». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، ش. 122-123: 89-12۶.
    8. -----. 1380. «درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن در باورها». مطالعات ایرانی. ش. 1: 89-12۶.
    9. پورداوود، ابراهیم. 1394الف. اوستا (یشت‌ها). ج. 1و2. ویراست فرید مرادی. تهران: نگاه.
    10. -----. 1394ب. اوستا (یسنا). ج.3. ویراست فرید مرادی. تهران: نگاه.
    11. تفضلی، احمد. 1398. مینوی خرد، تهران: توس.
    12. ثروتیان، بهروز. 1384. شرح راز منطق الطیر عطار. تهران: امیرکبیر.
    13. جوادی، شهره، و نیلوفر سراجی. 1399. «نمادشناسی گلسرخ با تاکید بر فرهنگ و هنر ایران». هنر و تمدن شرق. ش. 29: 37-46.
    14. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. 1385. دیوان حافظ. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: مهراد.
    15. خالقی‌مطلق، جلال. 1386. شاهنامه فردوسی. دفتر پنجم. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
    16. خزایی، محمد. 1368. کیمیای نقش. تهران: حوزه هنری.
    17. خطایی، علی‌اکبر. 1372. خطایی‌‌نامه. به کوشش ایرج افشار. تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیایی.
    18. خلیلی، ناصر دیوید. 1386. کارهای لاکی. به اهتمام جولیان رابی. ترجمۀ سودابه رفیعی سخایی. مجموعه هنر اسلامی. تهران: کارنگ.
    19. دمیری، کمال‌الدین محمد. 1364. حیاه‌الحیوان‌الکبری. قم: ناصرخسرو، رضی.
    20. دوبوکور، مونیک. 1394. رمزهای زنده جان. ترجمۀ جلال ستاری. تهران:مرکز.
    21. زمانی، عباس. 1396. تاثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی. تهران: اساطیر.
    22. رضایی، مهدی. 1383. «اساطیر پیدایش انسان».کتاب ماه هنر. ش. 75-76: 59-72.
    23. سهروردی، شهاب‌الدین. 1384. رساله عقل سرخ. تهران: سبکباران.
    24. سلطانمرادی، زهره، و صدر‌الدین طاهری. 1392. «گیاه زندگی در ایران، میانرودان و مصر». نشریه هنرهای زیبا. ش.2: 1-15.
    25. شایگان، داریوش. 1371. هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی. ترجمۀ باقر پرهام. تهران: آگاه.
    26. شمس مغربی، محمد شیرین. 1358. دیوان شمس مغربی. به اهتمام ابوطالب میرعابدینی. تهران: امیرکبیر.
    27. شهدادی،جهانگیر. 138۴. گل و مرغ، دریچه‌ای بر زیباشناسی ایرانی. تهران: کتاب خورشید.
    28. شیمل، آنه ماری.1397. رمزگشایی آیات الهی. ترجمۀ عبدالرحیم گواهی. تهران: نشر فرهنگی اسلامی.
    29. صائب، محمدعلی. 1364-1370. دیوان صائب تبریزی. ج. 1-4. به اهتمام محمد قهرمان. تهران: علمی و فرهنگی.
    30. صفایی‌پور، هادی، غلامحسین معماریان، و محمدرضا بمانیان. 139۵. «بررسی ریشه‌های معنایی درخت طوبی در منابع شیعی با تاکید بر معماری عصر صفوی». فصلنامه شیعه‌شناسی. 1۴ (۵3): 171-190.
    31. طالبانی، رضا. (بی‌تا). دیوان شیخ رضا طالبانی. نسخه خطی کتابخانه مجلس به شماره ثبتی 8۶۴1۴.
    32. طباطبایی، سید محمدحسین. ۱۳۷۰. تفسیر المیزان. ج.11. ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی. چاپ چهارم. قم:بنیاد علمی علامه طباطبایی.
    33. طبرسی، حسین بن فاضل. 13۶۵. مکارم‌الاخلاق. تهران: فراهانی.
    34. فرخی سیستانی، علی بن جولوغ. 1380. دیوان حکیم فرخی سیستانی. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.
    35. فرنبغ دادگی. 13۶9. بندهش. به کوشش مهرداد بهار. تهران: توس.
    36. کربن، هانری. 1383. ارض ملکوت (کالبد انسان در روز رستاخیز، از ایران مزدایی تا ایران شیعی). ترجمۀ سید ضیاءالدین. تهران: طهوری.
    37. کرتیس، وستا سرخوش. 1398. اسطوره‌‌های ایرانی. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.
    38. کلیم کایت، هانس یوآخیم. 1396. هنر مانوی. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. تهران: هیرمند.
    39. کوماراسوامی، آناندا. 1391. استحاله در طبیعت در هنر. ترجمۀ صالح طباطبایی. تهران: فرهنگستان هنر.
    40. گل‌‌محمدی، حسن. 1390. دیوان کامل اشعار ناصرالدین‌شاه قاجار "ناصر". تهران: علم.
    41. مجلسی، علامه محمدتقی. ۱۳۶۲. بحارالانوار، ج. ۸، چاپ دوم، بیروت: مؤسسه الوفاء.
    42. منشی‌‌زاده، داوود. 1398. گیلگمش. تهران: سمرقند.
    43. مختاریان، بهار. 1389. «بلبل سرگشته (پژوهشی در نمادشناسی گل و مرغ)». نامه فرهنگستان. ش. ۴۴: 110-12۶.
    44. مکارم شیرازی، ناصر. 1378. تفسیر نمونه. ج.10. تهران: دارالکتاب الاسلامیه.
    45. ملیکوف، ایران. 13۴ «لاله داغدار». ترجمۀ احمد احمدی بیرجندی. مجله ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی. ۵ (2): 2۵0-260.
    46. مک کال، هنریتا. 1397. اسطوره‌‌‌‌های بین‌النهرینی. تهران: مرکز.
    47. مولایی، چنگیز. 1380. «زندواف». نامه فرهنگستان. ش.2: 77-83.
    48. مهندی، فضل‌‌الله. 138۶. افسانه‌‌های کهن ایران. گردآوری محمد قاسم‌زاده. تهران: هیرمند.
    49. وصال شیرازی، محمد شفیع. 13۶ کلیات دیوان وصال شیرازی. به اهتمام محمد عباسی. تهران: فخر رازی.
    50. هالروید، استوارت. 139۶. ادبیات گنوسی. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. تهران: هیرمند.
    51. یارشاطر، احسان. 1399. اساطیر هند و ایرانی (ایندرا). تهران: شفیعی.
    52. Moon, Anthony A. 1955. "The De Natura Boni of Saint Augustine: A Translation with an Introduction and Commentary". A Dissertation in Catholic. University of America Patristic Studies. Vol. LXXXVIII
    53. Falk, Toby (ed). 1985. Treasures of Islam. Geneve.
    54. George, A. 2003. The Babylonian Gilgamesh epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts. Oxford University Press.
    55. Gray, John. 1982. Near Eastern Mythology. London: Hamlyn.
    56. Parpola, Simo. 1993. “The Assyrian Tree of Life: Tracing the Origins of Jewish Monotheism and Greek Philosophy”. Journal of Near Eastern Studies. No. 52: 161–208. University of Chicago. Retrieved from https://www.jstor.org/stable/545436?origin=JSTOR-pdf
    57. Henning, W. B. 1939. “Sogdian Loan-Words in Persian”. pp: 93-106.
    58. Sothebys Perview. 1997. Oriental manuscripts and Miniatures. London, 23 April.
    59. Wolkstein, D. & S. Noah Kramer. 1983. Inanna Queen of Heaven and Earth: Her Stories and Hymns from Sumer. NY: Harper & Row.

    منابع اینترنتی  

    URL1: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/325275

    URL2: https://collections.dma.org/artwork/5341581

    URL3: http://digital.staatsbibliothek-berlin.de/werkansicht/?PPN=PPN73601389X&PHYSID=PHYS_0001

    URL4: https://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmsasanian.html

    URL5: http:www.metmuseum.org

    URL6: https://asia.si.edu/object/S2014.17.91

    URL7: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/448442

    URL8: https://asia.si.edu/object/S2014.17.15

    URL9: https://hvrd.art/o/351891

    URL10: https://collections.dma.org/artwork/5341238

    URL11: https://www.metmuseum.org/toah/hd/khan7/hd_khan7.htm

    URL12: https://collections.dma.org/artwork/5341575

    URL13: https://collections.dma.org/artwork/5342911

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار