مروری بر گونه‌شناسی نقوش جانوری ظروف زرین‌فام سده‌های میانۀ کاشان موجود در موزۀ آبگینه و سفالینه‌های ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی؛ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

 سفالینه‌های زرین‌فام کاشان طی قرون ششم و هفتم هجری قمری بازتابی از نقش‌پردازی‌های مختلف است. بر روی ظروف زرین‌فام به‌دست‌آمده از این شهر، ترسیمات مختلف انسانی، گیاهی، اسلیمی، کتیبه‌نگاری و جانوری نقش شده است. در میان آن‌ها از زیباترین جلوه‌های خلاقیت انسان در عرصۀ تزیین ظروف زرین‌فام، طراحی نقوش مختلف جانوران است که از جذابیت بصری منحصربه‌فردی برخوردارند. بر این اساس هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی و طبقه‌بندی انواع نقوش حیوانی شامل نقوش مختلف جانوران بر سفال‌های زرین‌فام کاشان با محوریت سفالینه‌های زرین‌فام موزۀ آبگینه و سفالینه‌های ایران است. بنابراین پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که مجموعه سفالینه‌های زرین‌فام منتسب به سده‌های ششم و هفتم هجری قمری کاشان موزۀ آبگینه و سفالینه‌های ایران در برگیرندۀ چه نوع نقش‌مایه‌های جانوری هستند؟ در بررسی مقدماتی بیست سفالینۀ زرین‌فام در موزۀ مذکور مورد مطالعه قرار گرفت. برای جلوگیری از درازی سخن از میان سفالینه‌های مذکور، به‌جهت مشابهت‌های نوع تزیینات جانوری ترسیم‌شده بر این آثار، تنها تعداد دوزاده عدد ظرف با فرم‌های مختلف شامل کاسه، بشقاب و تنگ که از کیفیت تصویری بهتری برخوردار بودند انتخاب شدند. سپس بر اساس آن‌ها تقسیم‌بندی و بررسی نقوش جانوری صورت پذیرفته است. همچنین پس از معرفی هر نقش‌مایه، مفهوم نمادین آن نیز شرح داده شده است. روش انجام این پژوهش، توصیفی‌تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات به‌صورت مشاهدۀ میدانی نگارنده و مطالعۀ کتابخانه‌ای انجام گرفته است. بر اساس پژوهش انجام‌شده نقوش جانوری سفالینه‌های زرین‌فام موزۀ آبگینه در پنج دستۀ جداگانه در برگیرندۀ نقوش حیوانات وحشی (پلنگ، خرگوش)، حیوانات اهلی (سگ، اسب، بز) پرندگان (اردک، طاووس، لک‌لک)، آبزیان (ماهی) و موجودات ترکیبی (هارپی) هستند. همچنین یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که نقوش جانوران حضور چشمگیری در تزیین ظروف سفالین زرین‌فام سده‌های ششم و هفتم هجری قمری کاشان دارند و اغلب به‌عنوان عنصر اصلی تزیین بر بستر ظروف ترسیم شده‌اند.
 
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Review of the Typology of the Animal Motifs of Middle-Century Luster Potteries of Kashan Available in the Glassware and Ceramic Museum of Iran

نویسنده [English]

  • Esmaiel Nasri
M.A. Graduate of Archeology, Isfahan Art University, Esfahan, Iran
چکیده [English]

Middle-century luster potteries of Kashan (during 6th and 7th Hijri-lunar centuries) are a reflection of different designs. Different drawings of the human, plants, slimes, inscriptions, and animal have been observed on luster potteries obtained from this city. Among them, one of the most beautiful manifestations of human creativity in the field of decorating luster potteries is the visually appealing designs of various animal motifs. Based on this, the main goal of the current research is to identify and classify the types of animal motifs available on luster potteries of Kashan available in the Glassware and Ceramic Museum of Iran. To this end, the main objective of the present research is to find out the meanings implied by animal elements in the luster pottery terracotta collection attributed to the 6th and 7th centuries. In the preliminary investigation, 20 Luster potteries were studied. Then, based on the similarities in the type of animal decorations, only 12 containers of different shapes-- including bowls, plates, and jugs-- which had higher image quality were selected. Afterwards, these animal motifs were divided, investigated, and described in terms of the symbolic meaning of each motif. The method of conducting this research has been a historical-descriptive one. The data were collected through field observation and library study. The findings of the research indicated that animal motifs had a significant presence in the decoration of Luster pottery vessels of the 6th and 7th Hijri-lunar centuries. They were often drawn as the main decorative element on the base of the dishes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kashan
  • Luster pottery
  • 6th and 7th centuries
  • Animal motifs
  • the Glassware and Ceramic Museum of Iran
  1.  

    1. اتینگهاوزن، ریچارد، و الگ گرابر. 1390. هنر و معماری اسلامی (1) 1250ـ۶50. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
    2. افضل طوسی، عفت السادات. 1392. طبیعت در هنر باستان. تهران: دانشگاه الزهرا.
    3. اکبری، راحله. 1391. بررسی و مطالعۀ مجموعه سفال‌های زرین‌فام مخزن موزۀ چهل‌ستون اصفهان. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد رشتۀ باستان‌شناسی. دانشگاه هنر اصفهان. استاد راهنما: احمد صالحی کاخکی.
    4. پورتر، ونیتیا. 1381. کاشی‌های اسلامی. ترجمۀ مهناز شایسته‌فر. تهران: مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی.
    5. پوپ، آرتور اپهام. 1387. «هنر سفالگری و کاشی‌سازی در دوران اسلامی [تاریخچه]» در سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. زیر نظر آرتور پوپ. ترجمۀ نجف دریابندری و دیگران. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    6. ـــــــــــ . 1338. شاهکار‌های هنر ایران. ترجمۀ پرویز ناتل خانلری. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    7. توحیدی، فائق. 1392. فن و هنر سفالگری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
    8. حاتم، غلامعلی. 1374. «نقش و نماد در سفالینه‌های کهن». فصلنامه هنر، ش. 28: 355ـ۳۷۸.
    9. حسینی، هاشم، و سمانه شیرخانی. 1395. «درآمدی بر گونه‌شناسی نقوش انسانی سفال‌های زرین‌فام سده‌های میانۀ اسلامی ری و کاشان». فصلنامه علمی‌پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، ش. 25 : ۶7ـ۸۲.
    10. خزایی، محمد. 1382. «نمادگرایی در هنر اسلامی؛ تأویل نمایدن نقوش در هنر ایران». در مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی. تهران: مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی.
    11. خزایی، محمد، و شیلا سماوکی. 1381. «بررسی نقش پرنده بر روی ظروف سفالی ایران». فصلنامه هنرهای تجسمی، ش. 18: ۶ـ۱۱.
    12. دایجست بوک، ریدرز. 1392. دایرةالمعارف وقایع شگرف جهان. ترجمۀ کامیار جولایی. تهران: جویا.
    13. دوبوکور، مونیک. 1373. رمزهای زندۀ جان. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: مرکز.
    14. دهخدا، علی‌اکبر. 1335. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
    15. رحمانی، نجیبه، و فتانه محمودی. 139۶. «بررسی سیر تحول نقش هارپی در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا دوران معاصر)». نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، ش. 1: 53ـ۶۷.
    16. رستم‌بیگی، سمانه. 1390. «نقش‌مایه‌های مهری در نقوش تزیینی هنر ایران». فصلنامه نگره، ش. 18: 49ـ۶۷.
    17. شیخی‌نارانی، هانیه. 1389. «نشانه‌شناسی پرندۀ طاووس». دو فصلنامه هنرهای تجسمی نقش‌مایه، ش. 5: 27ـ۴۲.
    18. شوالیه، ژان، و آلن گربران. 1379. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. ج۱و ۲. تهران: انتشارات جیحون.
    19. ـــــــــ . 1382. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. ج۳. تهران: انتشارات جیحون.
    20. ـــــــــ . 1387. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. ج۵. تهران: انتشارات جیحون.
    21. صادقی‌نیا، سارا، و سارا پوزش. 1395. «بررسی تأویلی و نمادشناسانۀ نقش طاووس در هنر‌های ایرانی». فصلنامه ادبیات نمایشی و هنرهای تجسمی، ش. 2: 53ـ۶2.
    22. عابددوست، حسین، و زیبا کاظم‌پور. 1388. «تداوم حیات اسفنکس‌ها و هارپی‌ها باستانی در هنر دورۀ اسلامی». فصلنامه نگره، ش. 13: 81ـ۹۱.
    23. عباسیان، میرمحمد. 1379. تاریخ سفال و کاشی در ایران. تهران: گوتنبرگ.
    24. علام، نعمت اسماعیل. 138۶. هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی. ترجمۀ عباسعلی تفضلی. مشهد: به‌نشر (آستان قدس رضوی).
    25. قوچانی، عبدالله. 13۶۶. «سفالینه‌های زرین‌فام و نقاشی‌شدۀ زیر‌لعاب». مجله باستان‌شناسی و تاریخ، ش. 1: 30ـ۴۱.
    26. ـــــــــ . 137۰. «شعرهای خوب فارسی بر کاشی‌های ستاره‌ای زرین‌فام در "نامواره دکتر محمود افشار"». به‌کوشش ایرج افشار و کریم اصفهانیان. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
    27. کاتلی، مارگریتا، و لوئی هامبی. 137۶. هنر سلجوقی و خوارزمشاهی. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: مولی.
    28. کریمی، فاطمه. 1385. دایرةالمعارف بزرگ اسلامی (ابورزید کاشانی، ابوطاهر). ج۵ (ابن میمون- ابوالغرقلانسی). به‌کوشش کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    29. کیانی، محمدیوسف. 1379. پیشینۀ سفال و سفالگری در ایران. تهران: نسیم دانش.
    30. گریشمن، رمان. 13۶4. هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی. ترجمۀ عیسی بهنام. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    31. محمد حسن، زکی. 13۶3. تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام. ترجمۀ محمدعلی خلیلی. تهران: اقبال.
    32. ـــــــــ . 1388. هنر ایران در روزگار اسلامی. ترجمۀ محمد ابراهیم اقلیدی. تهران: صدای معاصر.
    33. مرتضایی، محمد، و ندا صداقتی‌زاده. 1391. «بررسی نقوش جانوری سفالینه‌های کهن شهر گرگان (جرجان) در دوران اسلامی». نشریۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، ش. 2: 47ـ۶2.
    34. هال، جیمز. 1380. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.
    35. نیستانی، جواد، و زهره روح‌فر. 1389. ساخت لعاب زرین‌فام در ایران بر اساس مطالعات تاریخی و پژوهش‌های آزمایشگاهی (با تکیه بر رسالۀ ابوالقاسم عبدالله کاشانی 7– 8ق). تهران: آرمانشهر.
    36. ویلسن، کریستی. 13۶۶. تاریخ صنایع ایران. ترجمۀ عبدالله فریار. تهران: فرهنگسرا.
    37. Allan, James Wilson. 1973. Islamic Ceramics. London: Ashmolean Museum Publishers.
    38. Caiger-smith. Alan. 1985. Lustre Pottery (Technique, tradition and innovation in lslam and the Western World). London: The Herbert Press.
    39. R. 1936. Evidence for the identification of Kashan pottery, Ars Islamic, Vol: III.
    40. Fehravari, Geza. 1973. Islamic pottery a comprehensine study based on the Barlow Collection. London: Faber Limited 3 Queen Square London WCI.
    41. Grube, E.J. 1994. Cobalt and Lustre. London: The Nour Foudation.
    42. Watson, Oliver. 1985. persian Lustreware. Boston: Faber & Faber.