مطالعۀ قوم‌نگاری حصیربافی مردم عرب خوزستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه گرافیک، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

2 دانشجوی کارشناسی‌ارشد، گروه پژوهش هنر دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

 
برای مردمی که در طول تاریخ با درخت نخل زیسته‌اند، به‌جز ارزش نمادین این درخت و معناهای مشترک آن، محصولات به‌دست‌آمده از این گونۀ گیاهی نیز، همواره ارزشمند و کاربردی بوده است. این همزیستی دیرینه و نیز تقدس برآمده از ارزش ویژۀ درخت نخل یکی از دلایلی بوده که نخل‌داران حصیرباف عرب خوزستان، کمتر از بخش مرغوب نخل که به زبان آن مردم «قلب» نام دارد، در دست‌بافته‌های حصیری خود بهره ببرند. در نتیجه عمده محصولات حصیری این مردم، اقلامی است که از بخش نامرغوب یا دورریز نخل به نام «سعف» به دست آمده و بر همین اساس در برخی از مناطق زیست مردم عرب خوزستان از حصیربافی به نام «صنعت سعف» یاد می‌شود. همچنین در میان دست‌بافته‌های حصیری این مردم شیوه‌ای از بافت متفاوت از برخی دیگر مناطق مختلف کشور رایج است که متأثر از ویژگی‌ فیزیکی برگ درخت نخل این منطقه است، بر این اساس در این پژوهش به سؤالاتی از جنس، چیستی شیوه‌های بافت حصیر و چگونگی تأثیر مواد طبیعی و باورهای مردم عرب بر روش بافت و نوع  محصولات تولیدی آن پاسخ داده می‌شود. هدف این پژوهش، شناخت دست‌بافته‌های برآمده از مواد طبیعی نواحی مختلف ایران و به اشتراک‌گذاری تجربیات مربوط به این حوزه است. رویکرد این تحقیق کیفی است که با تکیه بر مطالعات میدانی و منابع کتابخانه‌ای به‌شیوۀ توصیفی و تحلیلی بیان می‌شود. بر اساس یافته‌های این مقاله، محصولات حصیری مردم عرب به دو روش اسفافه و اخرازه بافته می‌شوند که هریک از این دو روش، خود به دو شیوۀ مختلف اجرا می‌شوند. بافت خشکوری و نعمانی زیرمجموعۀ بافت اسفافه و بافت اخرازه و اخرازه لویی زیرمجموعۀ بافت اخرازه است. تفاوت مهم شیوۀ بافت حصیر مردم عرب با سایر نقاط کشور، بافت نواری و سپس دوختن نوارها به یکدیگر در برخی از اقلام است. این در حالی است که بافت محصولات مناطق دیگر به‌صورت یکپارچه و بدون دوخت است. نتیجه اینکه دلیل رواج این نوع بافت، کوتاهی نسبی برگ‌های نخل مناطق خوزستان است که شاید خود نشئت‌گرفته از گرمای بسیار شدید در خوزستان و تاب‌آوری بهتر گونه‌های برگ کوتاه در مقابل گرما باشد. درحالی‌که در مناطق دیگر طول برگ نخل بلندتر است. عنصر واسط دوخت در بافت نواری موجب ظرافت کمتر و در نتیجه به هم خوردن نظم مدولار نقوش می‌شود، درحالی‌که ظرافت نقش، در بافت یکپارچه بیشتر و دارای کیفیت بصری بیشتری است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Ethnographic Study of Basketry (Mat Weaving Products) by Arab Ethnicity in Khuzestan

نویسندگان [English]

  • Mansour KolahKaj 1
  • Mahnaz BaniTamim 2
1 Assistant Professor, Faculty of Art, Shahid Chamran University of Ahvaz. Ahvaz. Iran
2 Master student of the Faculty of Arts, Shahid Chamran University of Ahvaz. Ahvaz. Iran
چکیده [English]

For people having lived with the palm tree throughout history, this tree has gained symbolic values and meanings. Therefore, the products obtained from this tree have always been considered valuable and practical. This ancient coexistence along with the sanctity attributed to the palm tree is one of the reasons why the Arab basketry weavers based in Khuzestan use low-quality part of the palm tree rather than its "heart" (the high-quality part of the tree as named by local people) in their mat weaves. As a result, the main wicker products of these people are items that are obtained from the poor or discarded part of the palm tree. Such sanctity has been attributed to Eliade theory. This research, accordingly, attempts to discuss how Eliade theory has affected the production and the method of mat weaving by the Arab people of Khuzestan. The purpose of this study is to expand a better understanding of the textures derived from natural materials from different regions of Iran. This research is a descriptive and analytical one, deploying a quantitative-qualitative approach, which includes field studies as well as library investigation. The findings of this article have depicted that due to various reasons, including those of sanctity of the palm tree and proximity to some sanctuaries, Khuzestan’s Arab people have widely used their wicker products and basketries in their lives in the recent past. And the undergarment hat and fan have been among the products derived from that weaving method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Basketry
  • Khuzestan
  • Arab people
  • Handicrafts
  • Sanctity
  1.  

    1. تسیجر، ویلفرد. 1380.عرب‌های هور. ترجمۀ محمد جواهرکلام و عبدالحسین جواهری. تهران: نشر شادگان.
    2. ‌دیالافوا، ژان. 1887م. ایران کلده و شوش. ترجمۀ علی‌محمد فره‌و‌شی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    3. رفیعی‌راد، رضا. 1399. «پژواک حادثه روایت متن ادبی در تصویر درخت در نگارگری مکتب هرات». مجله پیکره ۹ (21): 25ـ۳۶.
    4. شعباوی، فاطمه. 1396. رنگ‌آمیزی خوص‌ها. نمایه‌شده در آدرس: http://www.asremahahwaz.ir/khouzestan/
    5. ضابطی‌جهرمی، احمد. 1389. پژوهش‌هایی در شناخت هنر ایران. تهران: نشر نی.
    6. علی‌زاده، مهبانو. 1398. درختان مقدس. نمایه‌شده در پایگاه مرکز بزرگ دایرةالمعارف اسلامی، به آدرس https://www.cgie.org.ir
    7. قاسمی، حمید، و محمد اخگری. 1400. مرجع پژوهش. ویراست نوزدهم. تهران: اندیشه آرا.
    8. لایارد، هنری. 1376. سراوستن لاریاد. سفرنامۀ لایارد. ترجمۀ مهراب امیری. تهران: انتشارات آنزان.
    9. مجتهدزاده، روح‌الله، و کاوه ضیا. 1391. «خانه‌های نیئین؛ جلوه‌ای متمایز از پایداری در معماری». مجله پیکره ۱ (2)، 57ـ۶۷.
    10. مقدسی، ابوعبدلله محمد بن احمد. 1361. احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی. چاپ کاویان.
    11. ناصرخسرو، ابومعین. 1354. سفرنامۀ ناصرخسرو. به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    12. وولف، هانس‌ای. 1372. صنایع دستی کهن ایران. تهران: انتشارات علمی‌ و فرهنگی.
    13. یاوری، حسین، مینو اشرفی، مائده کاووسی، و مریم نصیری. 1396. حصیر و حصیرمانندهای ایران. تهران: سایبان هنر.

     

    منابع میدانی

    1. برکتی، عادل. 11 دی 1397. ارتباط شخصی، در خصوص رنگرزی برگ درخت نخل. گفت‌وگوی مستقیم. محل گفت‌وگو شهرستان سوسنگرد.
    2. بروایه، فاطمه. 12 دی 1397. ارتباط شخصی در خصوص فرم‌های حصیربافی. گفت‌وگوی مستقیم.محل گفت‌وگو شهرستان کارون در خوزستان.
    3. تختایی، مریم. 4 آذر 1397. ارتباط شخصی، با مریم تختایی هنرمند کپوباف از دزفول. گفت‌وگوی مستقیم. محل گفت‌وگو شهرستان دزفول.
    4. دلف‌عبودی، حسنه. 25 آذر 1397. ارتباط شخصی در خصوص رنگرزی برگ درخت نخل و تکنیک اسفافه. گفت‌وگوی مستقیم. شهر حمیدیه، بخش گمبوعه.
    5. زهیری، مریم. 10 دی 1397. ارتباط شخصی در خصوص حصیربافی. گفت‌وگوی مستقیم. محل گفت‌وگو شهرستان کارون در خوزستان.
    6. سبحانی، زهرا. 24 اردیبهشت 1398. ارتباط شخصی، گفت‌وگوی مستقیم. دربارۀ نقش طبا اب طبا. محل گفت‌وگو شهرستان کارون در خوزستان.
    7. سعیدی، عباس. 20 دی 1397. ارتباط شخصی، گفت‌وگو با ابوخزعل، دربارۀ رنگ برگ نخل. گفت‌وگوی مستقیم. محل گفت‌وگو روستای عبودی در شهرستان شادگان خوزستان.