الگوهای معراج‌نگاری در عصر ایلخانی و تیموری بازخوانی الگوی بصری معراج به‌وساطت عنصر «زمین» و «براق» با اتکا به متون معراجیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری هنرهای اسلامی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

«حدیث» را اگرچه می‌توان پایۀ سنت معراج‌نامه دانست، این سنت در متون تفسیری بارور شد و بعدتر در متون مستقل منثور و نیز مقدمه‌های منظوم ادامه یافت. در مقابلِ سنتِ بالنسبه روشن متون معراجیه، سرآغازِ تاریخِ نگاره‌های معراج معلوم نیست. آنچنان که مشهور است قدیمی‌ترین معراج‌نگاره‌های ایرانی‌اسلامی، بازماندۀ عصر مغول هستند؛ نیز یکی از دو نمونۀ سلسله‌نگاره‌ای معراج (منسوب به احمدموسی) متعلق به همین عصر دانسته می‌شود اما تا امروز متن قابل استناد نگارگران، به‌طور متقن، شناخته نشده است. شناختی که در معراج‌نگاره‌های متأخری که برای منظومه‌ها ساخته شده، روشن‌تر است. متن حاضر با فرض‌گرفتن ارتباط میان متون و تصاویر معراجیه‌ها، تلاش داشت با اتکا به روایت‌های مختلف معراج در هر دوره، به دسته‌بندی معراج‌نگاره‌های متقدم بپردازد و الگوهای بصری نگاره‌های معراج را تبیین کند تا پاسخی برای این پرسش که «چه ارتباطی میان الگوهای روایی و الگوهای بصری معراج وجود دارد؟» به ‌دست دهد. در این راستا، در کنار «براق» (از اصلی‌ترین عناصر معراج)، از عنصر «زمین» که عنصری غیرضروری در روایت عمومی معراج می‌نمایاند، در مقام «راهنما» استفاده شد که به ایجاد سه الگوی بصری معراج برای نگاره‌های قرن هشتم و نهم انجامید؛ الگوهایی که هریک، رویکرد متفاوتی نسبت به نقش‌کردن عنصر زمین (خاک، ساختمان و...) اخذ کرده بودند. برای روشن‌تر شدن دلایل خلق این الگوهای بصری، به متون منثور معراج رجوع شد تا ضمن یافتن الگوهای روایی معراج، از شباهت‌های موجود در الگوهای بصری و روایی اطلاع حاصل شود. در نهایت، استناد به عنصر زمین در این دو نوع رفتار (متنی و تصویری)، توانست سه الگوی بصری معراج‌نگاره‌ها را معنادار سازد. در این سه الگو، دسته‌ای از نگارگران به زمین نقشی محوری در نمایش معراج بخشیده‌اند، دسته‌ای زمین را حذف کرده و در نهایت معراج‌نگارانی نیز اگرچه زمین یا نشانه‌های زمینی را تصویر کرده‌اند، رفتاری مغایر با نص معراج داشته‌اند. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای شکل گرفته است.  

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Patterns of Miraj Illustration in Ilkhanid and Timurid Eras: A Re-reading of Visual Patterns of ‎Miraj regarding Concepts of ‘Earth’ and ‘Boraq’ in Mirajyeh Texts

نویسنده [English]

  • Meysam Alipour
M.A. Graduate of Arts, Tehran University of Art, Tehran, Iran
چکیده [English]

Hadith is the fundamental basis on which the tradition of Miraj Nameh was formed. This tradition flourished in interpretive texts and continued in independent prose texts and poetic introductions. Unlike the roughly known tradition of Miraj literature, the history of Miraj Miniatures is not clear.  The oldest Iranian-Islamic Miraj Miniature collections belong to the Mongol era.  Despite the existing knowledge about later Miraj poetry, the exact text that has been used by the painters in Miraj Miniatures still has not been found out. Therefore, this study tries to discuss the relationship existing between narrative and visual patterns of Miraj tradition. In other words, this text focuses on the relationship between literature and miniature of Miraj tradition and tries to categorize early Miraj Namehs according to different Miraj narratives in different historical eras. To identify the texts cited by the painters, the writer has tried to use the “earth" factor as a guide. Thus, this essay extracted three visual patterns from eighth- and ninth-century miniatures, each of which depicted a different viewpoint on the “earth" factor (soil, building, and so on.). To clarify the reasons for creating these visual patterns, the prosaic texts of Miraj Namehs were examined; the result was an illustration of the narrative patterns of Miraj and the recognition of the similarities existing between the visual and narrative patterns. The “earth” factor used in these textual and visual contexts made three visual patterns of Miraj meaningful. In these patterns, some have given the earth an essential role in the Miraj’s narration. In some others, the earth has entirely been removed, and finally in the rest a counter manner against the Miraj’s text has been observed, although they have illustrated the earth or earthly signs. This essay tries to recognize and define these patterns. This research adopted a descriptive and analytical method and was undertaken by library study.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Miraj
  • Ilkhanid miniatures
  • Timurid miniatures
  • Earth factor
  1.  

    1. قرآن کریم. ترجمۀ محمدمهدی فولادوند. قم: اسوه.
    2. آژند، یعقوب. 1386. پیشگامان نگارگری و نستعلیق. تهران: انتشارات امیرکبیر.
    3. ابن‌حسام، خوسفی. 1381. خاوران‌نامه، ابن‌حسام خوسفی بیرجندی، نگاره‌ها و تذهیب‌های فرهاد نقاش، سدۀ نهم هجری. تهران: سازمان چاپ و انتشارات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    4. ابن‌حنبل، احمد. 1419ق. المسند. ریاض: بیت الافکار الدولیه.
    5. اعظم‌کثیری، آتوسا. 1397. «مطالعۀ تطبیقی مؤلفه‌های تصویری در پنج نگارۀ معراج حضرت رسول». دوفصلنامه هنرهای صناعی اسلامی، ش. 1: 11ـ26.
    6. اقبال آشتیانی، عباس. 1388. تاریخ مغول. چ۹. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
    7. پاکباز، رویین. 1384. نقاشی ایرانی. تهران: انتشارات زرین و سیمن.
    8. تهرانی، رضا. 1389. «بررسی تطبیقی عناصر ساختاری در معراج‌نامۀ احمدموسی و معراج‌نامۀ میرحیدر». فصلنامه نگره، ش. ۱۴: 22ـ37.
    9. حاجی‌زاده، مجید. 1391. «بازتاب معراج پیامبر در شعر فارسی از آغاز تا پایان قرن هشتم». فصلنامه عرفانیات در ادب فارسی ۳ (11): ۶۵ـ88.
    10. خواندمیر، غیاث‌الدین بن‌ همام‌الدین. بی‌تا. تاریخ حبیب‌ السیر فی اخبار افراد بشر. تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: انتشارات خیام.
    11. دانش‌پژوه، منوچهر، و سید حسن سادات‌ناصری. 1369. هزار سال تفسیر فارسی (سیری در متون کهن تفسیر پارسی). تهران: نشر البرز.
    12. ذکاء، یحیی. 1343. «خاوران‌نامه، نسخۀ خطی و مصور موزه هنرهای تزیینی». مجلۀ هنر و مردم ۲ (20): 17ـ29.
    13. سگای، ماری‌رز. 138۶. معراج‌نامه؛ سفر معجزه‌آسای پیامبر. ترجمۀ مهناز شایسته‌فر. تهران: مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی.
    14. سنایی، مجدود بن ‌آدم. 1377. حدیقة‌ ‌الحقیقه. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. چ۵. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    15. شین‌دشتگل، هلنا. 1391. معراج‌نگاری نسخه‌های خطی تا نقاشی مردمی با نگاهی به پیکرنگاری حضرت محمد. چ۲. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    16. طباطبایی، سید محمدحسین. 1378. تفسیر المیزان. ترجمۀ سیدمحمدباقر موسوی ‌همدانی. چ۵. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا: امیرکبیر.
    17. طبری، محمد بن جریر. 1356. تفسیر طبری. تصحیح حبیب یغمایی. چ۲. تهران: نشر طوس.
    18. صفا، ذبیح‌الله. 1356. تاریخ ادبیات در ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    19. ـــــــــــــ . 1398. حماسه‌سرایی در ایران. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
    20. عتیق نیشابوری (سورآبادی)، ابوبکر. 1381. تفسیر سورآبادی، تفسیر التفاسیر. تصحیح علی‌اکبر سعیدی سیرجانی. تهران: فرهنگ نشر نو.
    21. عکاشه، ثروت. 1380. نگارگری اسلامی. ترجمۀ غلامرضا تمامی. تهران: انتشارات سورۀ مهر.
    22. عصار تبریزی، مولانا شمس‌الدین محمد. 1375. مهر و مشتری. تصحیح رضا مصطفوی سبزواری. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی.
    23. غیاثیان، محمدرضا. 1396. «نسخه مصورِ کتابی از رشیدالدین و حافظ ابرو در کتابخانه کاخ توپکاپی (خزینه 1653)». آینۀ میراث، ش. ۲ (پیاپی ۶۰): 27ـ48.
    24. ــــــــــ . 1398. جامع ‌التواریخ رشیدالدین فضل‌الله همدانی (کتابت 714ق) و مجمع‌ التواریخ حافظ ابرو (کتابت 829ق). چ۱. تهران: میراث مکتوب.
    25. ــــــــــ . 1399. «مطالعۀ تطبیقی متن و تصاویر ابوبکر و امام علی در نسخ جامع ‌التواریخ ایلخانی و تیموری» دوفصلنامه علمی مطالعات تطبیقی هنر ۱۰ (20): 1ـ14.
    26. فاتحی، پروین. 1388. معراج پیامبر اکرم و معراج‌نامه‌های منظوم در ادب فارسی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    27. فان‌اس، یوزف. 1399. شکوفایی کلام اسلامی. ترجمۀ سارا مسگر. تهران: نشر حکمت.
    28. فضل‌الله همدانی، خواجه رشید‌الدین. 1392. جامع ‌التواریخ (تاریخ ایران و اسلام). تصحیح محمد روشن. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
    29. قمی، علی بن‌ ابراهیم. بی‌تا. تفسیر قمی. بیروت: دار الکتاب.
    30. کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی. 1363. نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی. لندن: نشر مؤلف.
    31. مایل‌هروی، نجیب. 1366. معراج‌نامۀ ابوعلی‌سینا. مشهد: انتشارات آستان قدس.
    32. القشیری النیشابوری، ابوالحسین مسلم بن‌الحجاج. 1393. صحیح مسلم. ترجمۀ خالد ایوبی‌نیا. تصحیح حسین رستمی. ارومیه: مؤسسۀ انتشاراتی حسینی‌اصل.
    33. مک‌اولیف، جین دمن. 1397. دایرة‌المعارف قرآن. ویراستۀ حسین خندق‌آبادی و همکاران. تهران: مؤسسۀ انتشارات حکمت.
    34. خانلری‌کیا، زهرا. 1348. فرهنگ ادبیات فارسی دری. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
    35. نظامی، الیاس بن ‌یوسف. 1389الف. مخزن ‌الاسرار. چ۲. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
    36. ـــــــــ . 1389ب. هفت‌پیکر. چ۲. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
    37. ـــــــــ . 1389پ. لیلی و مجنون. چ۲. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
    38. ـــــــــ . 1393. شرف‌نامه. چ۲. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
    39. Gruber, Christiane. 2005. The Prophet Muhammad`s ascension (MI`RAJ) in Islamic Art and Literature, ca. 1300-1600. University of Pennsylvania. USA.
    40. ------. 2010. THE ILKHANID BOOK OF ASCENSION: A PERSIAN-SUNNI DEVOTIONAL TALE. LONDON-NEWYORK: (TAURIS ACADEMIC STUDIES)
    41. ------. 2009. Between Logos (Kalima) and Light (Nur): Presentations of the Prophet Muhammad in Islamic painting. Published in: Muqarnas 26 (2009), 229-262.
    42. Hillenbrand, Robert. 2000. Painting Persian, from the Mongol to Qajar. I.B. Tauris & Co Ltd.