بهشت گمشده: مطالعۀ نقش طاووس در نمای بیرونی بناهای تاریخی شهر اصفهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

2 دانشجوی دکتری هنرهای اسلامی، دانشکده هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

 نقش ‌طاووس با ویژگی‌های بصری گوناگون در نمای بیرونی برخی بناهای مذهبی و غیرمذهبی شهر اصفهان به‌طور متنوع یا تکرارشونده جلوه‌گر شده است. صورت ظاهری این نگاره‌ها با مفاهیم مختلف اساطیری، باورهای باستانی و اعتقادات اسلامی، در بستر زمانی چندصد سال درمی‌آمیخته و مهارت هنرمندان ایرانی را آشکار ساخته‌اند. این پژوهش در ابتدا به بررسی پیشینۀ طاووس و جایگاه آن در هنر ایران باستان و دورۀ اسلامی و پس از آن به مطالعۀ ساختار بصری نقوش طاووس در نمای بیرونی بناهای اصفهان پرداخته است. روش پژوهش بر اساس یافته‌های میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای و با روش توصیفی‌تحلیلی است. بررسی پیش رو مفاهیم و ریخت‌شناسی نقوش طاووس و سیر تحول آن را ارزیابی کرده است. شیوۀ ترسیم نقوش، بیشتر به‌صورت ترکیبی از شمایلی و استیلیزه است که به اشکال متنوعی ایجاد شده‌اند. هنرمندان در ترسیمات خود، هم از حالات طبیعی جانور الهام گرفته و هم آن را با بیان ذهنی خود درآمیخته‌اند که ارتباطی میان دو نوع متفاوت تفکر اسلام شیعی و باورهای پیش از آن به وجود آورده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد از میان 18 نمونۀ مطالعاتی، ۱ مورد متعلق به قدیمی‌ترین نمونۀ برجای‌مانده یعنی بنای مسجد جورجیر از دورۀ دیلمی است. اوج بازتاب نقش‌مایۀ طاووس در دورۀ صفوی (8 مورد) و در بناهای مذهبی است. در دورۀ قاجار، 2 مورد و در دورۀ پهلوی و جمهوری اسلامی، 7 نمونه وجود دارد که شباهت فرمی و رنگی آن نشان‌دهندۀ احیای کاشی‌کاری و مضامین دورۀ صفویه است. در بیشترین حالت، طاووس از نمای جانبی با چتر نیمه‌بسته (13 مورد)، به‌عنوان عنصر نگهبان در کنار درخت ‌زندگی است، و از نمای مقابل ۵ نقش تکی با چتر بازشده وجود دارد. همچنین در ترکیب‌بندی‌ها بیش از همه رنگ‌های سبز، آبی فیروزه‌ای، لاجوردی، قهوه‌ای و از اواخر صفوی و قاجار رنگ زرد و قرمز وجود دارد، که با قاب‌های هندسی، مازه‌دار،تیزه‌دار و گاهی همراه با کتیبه‌ طراحی شده است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Lost Paradise: A Study of Peacock Motifs in the Exterior of Monuments in Isfahan

نویسندگان [English]

  • Farnoush Shamili 1
  • Bahare Jahanmard 2
1 Assistant Professor of Visual Arts, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
2 PhD. Student of Islamic Art, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
چکیده [English]

Peacock motifs with various visual features have appeared in the exterior of some religious and non-religious monuments of Isfahan in various or repetitive patterns. The appearance of these icons with various mythological implications, ancient meanings, and Islamic beliefs in the context of a few hundred years reveal the skills of Iranian artists and architects. This study first examines the background of the peacock and its positive and negative position in the art and literature of ancient Iran and, then, the Islamic period. afterwards, for the first time it studies the characteristics and visual structures of peacock motifs used in the exterior of Isfahan monuments, In this study, field study and library study have been undertaken, and descriptive-analytical method has been deployed. A total of eighteen peacock-motif specimens were selected, from the oldest surviving specimen (Jorjir Mosque belonging to Dailami era) to the contemporary period which mainly belong to the Safavid, Qajar, and Pahlavi eras. The present study intends to evaluate the morphology, the execution method, the color, and the framing of peacock motifs along with an evolution of its use in the facade of the building. Based on the studies performed and analysis done on the visual structure of the peacock motifs in the exterior of Isfahan monuments, it has been found out that certain shapes and color features in peacock motifs have varied or repeated over centuries, mainly from Safavid to Pahlavi eras. Different forms of peacocks have often been a combination of iconic and abstract methods. Most peacocks are paired, and in a small number of specimens they are just one with an open fan-like tail. In all of these peacock motifs, the designing is two-dimensional and profiled. Peacock motifs are mostly presented in the form of triangles (body, wings and tail of paired peacocks) and circles (fan-like trailheads and feathers of individual peacocks) which are framed in geometric shapes, round arces, and pointed arches. The most commonly used colors are green, azure, turquoise, green, and ochre imitating somewhat the natural colors of the peacock. Also, in some samples from Qajar and Pahlavi, new colors such as pink and red have been used in tiles. The colors in the background of these tiles are mainly seven colors-mosaics and the technique of execution and sometimes the technique of patterns are discreet and simple in non-religious buildings (residential and shops) and magnificent and outstanding in religious buildings.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Peacock motif
  • visual structure
  • monuments of Isfahan
  • colors
  • form
  1.  

    1. قرآن کریم. 1387. ترجمۀ مهدی الهی قشمه‌ای. قم: مرکز چاپ و نشر قرآن کریم.
    2. استیرلن، هانری. ۱۳۷۷. اصفهان تصویر بهشت. ترجمۀ جمشید ارجمند. تهران: نشر فرزان.
    3. افروغ، محمد. 1399. «بررسی و تحلیل نقش طاووس در جل‌های قشقایی». پژوهش‌های ایران‌شناسی 9 (1): 1ـ23.
    4. الیاده، میرچا. 137۴. اسطوره، رؤیا، راز. ترجمۀ رؤیا منجم. تهران: انتشارات فکر روز.
    5. امام علی(ع).نهج البلاغه. 1379. ترجمۀ محمد دشتی. تهران: پارسیان.
    6. بیهقی، محمد بن حسین. 1377. تاریخ بیهقی. تصحیح جعفر مدرسی. تهران: انتشارات سورۀ مهر.
    7. پوپ، آرتور، و فیلیس اکرمن. ١٣٨٧ ،سیری در هنر ایران. ترجمۀ نجف دریابندری. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    8. تاجدینی، علی. ۱۳۸۲. فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشۀ مولانا. تهران: انتشارات سروش.
    9. تورات (کتاب مقدس عهد عتیق). تهران: انتشارات انجمن کتاب مقدس ایران.
    10. جدید مغانلو، شهروز. 1388. صنایع دستى عشایر ایل شاهسون (دل‌بافته‌ها). چ۱. اردبیل: انتشارات و چاپ محقق اردبیلى.
    11. حافظ‌ شیرازی، ‌شمس‌الدین‌ محمد. 1381. دیوان‌ حافظ. تهران: پایچم.
    12. خان‌حسین‌آبادی، عطیه. 1399. «نقش طاووس در کاشی‌کاری حرم مطهر رضوی با تأکید بر گنبد الله وردی‌خان از دورۀ صفویه». فصلنامه علمی نگره، ش. ۵9: ۵ـ21.
    13. خزائی، محمد. ۱۳۸۶. «تأویل نقوش نمادین طاووس و سیمرغ در بناهای عصر صفوی». نشریه هنرهای تجسمی، ش. ۲۶: ۲۴ـ۲۷.
    14. ـــــــــــ . ۱۳۸۶. «نقش نمادین طاووس در هنرهای تزیینی ایران». نشریه کتاب ماه (هنر)، ش. 11 و 12: ۶ـ۱۲.
    15. دوازده‌امامی، مهدی، و ایمان زکریایی. 1393. «نماد طاووس و نقش رسانه‌ای آن در معماری شیعی با تأکید بر مساجد عصر ‏صفوی اصفهان». کنگرۀ بین‌المللی فرهنگ و اندیشۀ دینی، قم.
    16. دهخدا، علی‌اکبر. ۱۳۳۵. لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    17. دوبوکور، مونیک. 1387. رمزهای زندۀ‌ جان. ترجمۀ جلال ستاری.تهران: نشر مرکز.
    18. رنجبر، پروین. 1399. «درآمدی بر نقش‌مایۀ طاووس در فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی»، مجله فقه و تاریخ تمدن (۶): ۴0ـ۴
    19. سلطانزاده، حسین. ۱۳۸۴. فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
    20. سرلو، خوان ادواردو. ۱۳۸9. فرهنگ نمادها. ترجمۀ مهرانگیز اوحدی. بی‌جا: انتشارات دستان.
    21. شایسته‌فر، مهناز، و طیبه صباغ‌پور. ۱۳۸۹. «بررسی نقش‌مایۀ پرنده در فرش‌های صفویه و قاجار از نظر شکل و محتوا». نگره، ش. ۱۴: ۳۹ـ۵۰.
    22. شوالیه، ژان، و آلن گربران. ۱۳۸۵. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: انتشارات جیحون.
    23. شیخی نارانی، هانیه. ۱۳۸۹. «نشانه‌شناسی پرنده طاووس». دوفصلنامه علمی‌پژوهشی هنرهای تجسمی نقش‌مایه ۳ (۵): ۲۷ـ۴۲.
    24. صادقی‌نیا، سارا، و سارا پوزش. ۱۳۹۴. «بررسی تأویلی و نمادشناسانۀ نقش طاووس در هنرهای ایرانی». ادبیات نمایشی و هنرهای تجسمی ۱ (۲): ۵3ـ۶
    25. صلواتی، مرجان. ۱۳۸۸. «عظمت نماد طاووس در چنته‌بافی زنان ایلات قشقایی فارس». دوفصلنامه علمی‌پژوهشی هنرهای تجسمی نقش‌مایه ۲ (۳):۹۱ـ۹۸.
    26. عطار، فریدالدین. 1388. منطق ‌الطیر. مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
    27. علی‌پور، علی. ۱۳۸۴. «طاووس در فرهنگ و ادب فارسی». فصلنامه ادبیات فارسی، ش. ۳: ۲۶۲ـ۲۸۳.
    28. عمید، حسن. ۱۳۷۹.فرهنگ عمید. تهران: انتشارات امیرکبیر.
    29. فتحی، لیدا، و فریناز فربود. 1388. «سیر تحول نقوش پرنده و موجودات اساطیری بال‌دار در منسوجات آل‌بویه و سلجوقی». فصلنامه نگره، ش. ۱۲: ۴۰ـ۵۱.
    30. قاسمیان، پروانه، و فاطمه نعمتی. 1۴ «مطالعۀ تطبیقی نقش طاووس در منسوجات ایران و هند؛ مطالعۀ موردی: دو قطعه پارچه از ایران و هند». فصلنامه تخصصی دانش هنرهای تجسمی ۶ (7): ۴9ـ۶1.
    31. قلی‌زاده، خسرو. ۱۳۹۲. دانشنامه اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته. تهران: نشر کتاب پارسه.
    32. کوپر، جین سی. ۱۳۷۹. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: نشر فرشاد.
    33. گوهرین، صادق. 13۶ شاهکارهای ادبیات فارسی- خلاصه منطق الطیر. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
    34. معین، محمد. ۱۳۸۲. فرهنگ فارسی معین. تهران: نشر سی‌گل.
    35. مکی‌نژاد، مهدی. ۱۳۸۷. تاریخ هنر ایران در دورۀ اسلامی- تزیینات معماری. تهران: انتشارات سمت.
    36. میت فورد، میراندابروس. ۱۳۸۸. فرهنگ مصور نمادها و نشانه ها در جهان. ترجمۀ ابوالقاسم دادور. تهران: کلهر- دانشگاه الزهرا.
    37. نصر اصفهانی، غلامرضا. ۱۳۸۵. نگاره‌های اصفهان؛ نقش طاووس در کاشی‌های معرق اصفهان. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
    38. عطار نیشابوری، محمد. 1388. منطق ‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: نشر سخن.
    39. وند شعاری، علی، و احمد نادعلیان. ۱۳۸۵. «تجلی عرفان در قالی های عصر صفوی». فصلنامه نگره، ش. ۲ و ۳: ۸۵ـ۹۶.
    40. هال، جیمز. ۱۳۸۰. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.
    41. هنرفر، لطف‌الله. ۱۳۵۰. گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. تهران: چاپخانۀ زیبا.
    42. Larousse, Pierre. 1975. Medieval Islamic Symbolism and the Painting in the Cefalu Cathedral. Leiden: E.J. Brill Press.
    43. Rajinder Kaur and Prof. Ila Gupta. 201 Peacock Motif in Phulkari: A Comprehensive Analysis. THAAP Journal- People’s History of Pakistan.