ارتباط ترنج و سرترنجِ قالی ایرانی با حقیقت محمدیه

نوع مقاله : علمی -ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ تحلیلی و تطبیقی هنر اسلامی، گروه تاریخ، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز، تهران، ایران

2 استادیار، گروه قرآن و حدیث، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

بررسی تأویلی و حکمی طرح‌های قالی ایرانی با ابتنا به اندیشه و آرای حکما و عرفای مسلمان، یکی از مهم‌ترین روش‌های تحلیل صورت و محتوای این آثار است. هنرمندان ایرانی به‌سبب نوع آموزش استادشاگردی، روابط صنفی بر مبنای اصول فتیان، زیست و باورهای مذهبی، همواره متأثر از تفکرات عرفانی و صوفیانه‌ای بوده‌اند که در جامعۀ ایرانی به‌ویژه در عصر صفوی شکل گرفته است. مغفول ماندن این وجه از هنرهای اسلامی سبب شده است که در بسیاری منابع، رأی بر صرفاً تزیینی و خالی از مفهوم بودن آن‌ها داده شود. در این پژوهش با روشی توصیفی‌تحلیلی و به‌کمک مطالعه و جمع‌آوری مطالب اسنادی و کتابخانه‌ای در حوزۀ نگارگری، قالی و عرفان، به تأثیر اندیشه‌های صوفیانه بر نگارگران عصر صفوی و بازتاب آن در طراحی قالی ایرانی و به‌خصوص در این جستار نقش ترنج و سرترنج با حقیقت محمدیه پرداخته شده است. یافته‌های به‌دست‌آمده از این پژوهش بیانگر آن است که هنرمندان نگارگر عصر صفوی که در واقع طراحان قالی‌های این دوره نیز به شمار می‌آمدند، به‌دلیل ارتباط و تعامل از طریق نظام آموزشی، صنفی و اجتماعی آن دوران با متصوفه، تحت‌تأثیر باورهای عرفانی و صوفیانه بوده‌اند. همین امر سبب شده است که انعکاس مقولۀ حقیقت محمدیه را که یکی از مهم‌ترین ارکان عرفان اسلامی و ولایت تکوینی است، در هیئت ترنج و سرترنج به‌صورتی رمزی به تصویر کشند و همچنین گردش‌های دورانی و رفت‌وبازگشتی نقوش اسلیمی و ختایی را می‌توان رمزی از دوری بودن زمان در عرفان و تصوف دانست. ازاین‌روی این مهم در تغییر نگرش دربارۀ صرفاً تزیینی خواندن و باور به فقدان معنا و محتوا در قالی‌های ایرانی نیز می‌تواند مؤثر واقع شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Association of Medallion and Head-Medallion of Iranian Carpet with the Truth of Muhammadiyah (in Carpets of the Safavid era)

نویسندگان [English]

  • Majid BarariMiyanaee 1
  • Hosein Sattar 2
1 M.A. Graduate of Carpet Designing, University of Kashan, Kashan, Iran
2 Assistant Professor, University of Kashan, Kashan, Iran
چکیده [English]

The interpretive study of Iranian traditional art, especially Persian carpets, is one of the most important methods of face and body analyses. In this way, the researchers can achieve the intentions of the artists who have designed and created a piece of art, including those of carpets, tiles, gildings, and so on. In this paper, the key role and place of medallions and head-medallions in Persian carpets, the way they create arabesque traceries and khatai patterns, and their relation with the eternal truth of Muhammadyah, as one of the most important pillars of Shiite thought--namely the genetic guardianship of imams-- are to be considered. This research has deployed a descriptive-analytic method, and library study to collect data along with the observation of Safavid's carpets. Afterwards, it has investigated genuine mystical layers of Iranian urban carpets and Shiite beliefs of the designers of the Safavid era. The findings will lead to the formation of innovative designs in the field of current Iranian carpet designing. In addition, it will change the attitude that the designs in Persian carpet are lacking in meaning and purpose.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Carpet
  • the truth of Muhammadiyah
  • medallions
  • head-medallions
  • Shia mysticism
  1.  

    1. آژند، یعقوب. 138۴. سیمای سلطان محمد نقاش. تهران: فرهنگستان هنر.
    2. ـــــــــ . 1389. نگارگری ایران (پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران). تهران: سمت.
    3. ـــــــــ . هفت اصل تزیینی هنر ایران. تهران: پیکره.
    4. ادواردز، سیسیل. 13۶8. قالی ایران. ترجمۀ مهین‌دخت صبا. چ۲. تهران: فرهنگسرا.
    5. الیاده، میرچا. 1393. نمادپردازی و امر قدسی و هنرها. ترجمۀ مانی صالحی علامه. تهران: نیلوفر.
    6. براری میانائی، مجید، حسین ستار، و حسن عزیزی. ۱۳۹۹. «بررسی فتوت‌نامه‌نویسی در میان طراحان فرش عصر صفوی». رجشمار ۱ (۲): 23ـ38.
    7. بورکهارت، تیتوس. 139۴. کیمیا (علم جهان، علم جان). ترجمۀ گلناز رعدی آذرخشی و پروین فرامرزی. چ۴. تهران: حکمت.
    8. پازوکی، شهرام. 139۴. حکمت هنر و زیبایی در اسلام. چ۴. تهران: فرهنگستان هنر.
    9. پوپ، آرتور اپهام. 139۴. شاهکارهای هنر ایران. ترجمۀ پرویز ناتل خانلری. چ۶. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    10. پورنامداریان، تقی. 1391. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    11. چیتیک، ویلیام. 139۵. عشق الهی. ترجمۀ انشاالله رحمتی و حسین کیانی. تهران: سوفیا.
    12. حافظ، شمس‌الدین محمد. 1377. دیوان حافظ شیراز. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: نغمه.
    13. حشمتی رضوی، فضل‌الله. ۱۳۸۹. «بهشت موعود در فرش ایران» در مجموعه مقالات از فرش تا عرش. تهران: امیرکبیر: ۴7ـ۵۴.
    14. ـــــــــ . 1392. تاریخ فرش (سیر تحول و تطور فرش‌بافی ایران). چ۳. تهران: سمت.
    15. خزایی، محمد. ۱۳۹۴. «تجسم نمادین تفکر شیعی در هنرهای کاربردی ایران» در مجموعه مقالات نخستین همایش هنر و تمدن شیعی (پرتو حسن). پدیدآورنده عبدالمجید شریف‌زاده. تهران: سورۀ مهر: 27۴ـ291.
    16. خوش‌نظر، سید رحیم، و محمد‌علی رجبی. ۱۳۸۸. «نظریه‌های نور در نگاره‌های ایرانی». نشریۀ کتاب ماه هنر، ش. 129: 32ـ۴۵.
    17. راوندی، مرتضی. 13۵7. تاریخ اجتماعی ایران. چ۳. تهران: امیرکبیر.
    18. رضایی، حمید، محمد رضایی، و منیره مسیّبی. ۱۳۹۵. «بررسی تشبیه در روح ‌الارواح شهاب‌الدین احمد سمعانی با تأکید بر عنصر مشبه‌به». نشریۀ مطالعات زبانی و بلاغی ۷ (۱۳):77ـ98.
    19. زمان‌پور، مجید. 1380. لطایف عرفانی (برگرفته از آثار امام خمینی). تهران: پازینه.
    20. ستاری، جلال. 1392. مدخلی بر رمزشناسی عرفانی. چ۵. تهران: نشر مرکز.
    21. سجادی، جعفر. 1383. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ۷. تهران: طهوری.
    22. سمرقندی، دولتشاه. 1398. تذکرة ‌الشعرا. تصحیح ادوارد براون. چ۲. تهران: اساطیر.
    23. شایسته‌فر، مهناز، و طیبه صباغ‌پور. ۱۳۸۸. «انعکاس جلوه‌های بهشت در قالی‌های قاجار بر اساس منابع اسلامی با تأکید بر نمونه‌هایی از موزۀ فرش ایران». نشریه کتاب ماه هنر. ش، 13۶: ۴0ـ۵1.
    24. شایگان، داریوش. 1392. بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی. چ۸. تهران: امیرکبیر.
    25. شبستری، محمود. 1377. گلشن راز. تصحیح، پیشگفتار و توضیحات حسین محیی‌الدین الهی قمشه‌ای. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    26. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم. 1372. تفسیر القرآن‌ الکریم (صدرا). تصحیح محمد خواجوی. قم: بیدار.
    27. شیمل، آنه ماری. 1393. راز اعداد. ترجمۀ فاطمه توفیقی. چ۷. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
    28. صوراسرافیل، شیرین. 1381. طراحان بزرگ فرش ایران. چ۲. تهران: پیکان.
    29. کریمیان صیقلانی، علی. 1392. مبانی زیبایی‌شناسی در عرفان اسلامی. تهران: سمت.
    30. کاشانی، عبد‌الرزاق. 139۶. اصطلاحات الصوفیه (فرهنگ اصطلاحات عرفان و تصوف). ترجمۀ محمد خواجوی. چ۵. تهران: مولی.
    31. کربن، هانری. 1390. واقع‌نگاری رنگ‌ها و علم المیزان. ترجمۀ انشاالله رحمتی. تهران: سوفیا.
    32. ــــــــــ . 139۴. چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی. ترجمۀ انشاالله رحمتی. تهران: سوفیا.
    33. کیان‌مهر، قباد، و بهاره تقوی‌نژاد. ۱۳۹۴. «تأثیر باورهای صفویه بر مفاهیم نقوش هندسی کاشی‌کاری‌های این دوره». مجموعه مقالات نخستین همایش هنر و تمدن شیعی (پرتو حسن). به‌کوشش عبدالمجید شریف‌زاده. تهران: سورۀ مهر: 30۵ـ3۴1.
    34. مایل هروی، نجیب. 1372. کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی.
    35. ملول، غلامعلی. 138۴. بهارستان (دریچه‌ای به قالی ایران). تهران: زرین و سیمین.
    36. موسوی لَر، اشرف‌السادات، و اعظم رسولی. 139۵. ساختار درون‌متنیِ طرح و نقش فرش دستباف ایران. تهران: انتشارات دانشگاه الزهرا (مرکب سفید).
    37. موسوی لَر، اشرف‌السادات، زهرا مسعودی امین، و الهه مروج. ۱۳۹۶. «تبیین جایگاه نقش ترنج در هنر اسلامی با تکیه بر قالی، جلد قرآن و جلد شاهنامه‌های دورۀ صفوی». جلوۀ هنر ۹ (2): 107ـ118.
    38. موسویِ لَر، اشرف‌السادات، و محمدرضا پورجعفر. ۱۳۸۱. «بررسی ویژگی‌های دَوَرانی و مارپیچ، اسلیمی، نماد تقدس، وحدت و زیبایی». فصلنامه‌ علمی‌پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا ۱۲ (۴3): 1۶۴ـ207.
    39. مجلسی، محمد‌باقر. 1۴03ق. بحار الانوار الجامعة لِدُرر الاخبار الائمة الاطهار. بیروت: مؤسسة الوفا.
    40. منشی قمی، قاضی میراحمد. 1383. گلستان هنر. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    41. میبدی، ابوالفضل رشید‌الدین.1382. کشف الاسرار و عُدة الابرار. به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت. چ۷. تهران: امیرکبیر.
    42. میرزا‌امینی، سید مهدی، و سید جلال‌الدین بصام. ۱۳۹۰. «بررسی نقش نمادین ترنج در فرش ایران». فصلنامه علمی‌پژوهشی گلجام، ش. 18: 19ـ30.
    43. نصر، حسین. 1388. گلشن حقیقت. ترجمۀ انشاالله رحمتی. تهران: سوفیا.
    44. ــــــــــ . 1393. دین و نظم طبیعت. ترجمۀ انشاالله رحمتی. چ۵. تهران: نشر نی.
    45. یارشاطر، احسان، و ریچارد اتینگهاوزن. 1379. اوج‌های درخشان هنر ایران. ترجمۀ هرمز عبدالهی و رویین پاکباز. تهران: آگاه.
    46. یثربی، سید یحیی. 1372. عرفان نظری. قم: دفتر تبلیغات حوزۀ علمیۀ قم.