گسست «صنایع‌دستی ایران» از «هنرهای زیبا» در نسبت با گفتمان سلطنتی قاجار با تأکید بر دوگانۀ «هنرهای زیبا/ هنرهای کاربردی»‏*

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار، گروه هنر اسلامی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

مقالۀ حاضر قصد دارد به شناسایی چگونگی گسسته‌شدن «صنایع‌دستی ایران» از «هنرهای زیبا» در نسبت با «گفتمان سلطنتی قاجار» در این عصر دست یابد و به این پرسش‌ پاسخ دهد که صنایع‌دستی چگونه در تمایز با هنرهای زیبا قرار گرفت و به وجه مادون در دوگانۀ «هنرهای زیبا/ هنرهای کاربردی» بدل شد؟ این مقاله به روش تحلیل گفتمان و براساس آراء میشل فوکو انجام شده است. این روش، برخلاف تاریخ‌نگاری‌های پیشین هنر، به‌دنبال تحلیل روندهای پیوسته در تاریخ هنر نیست بلکه با رد تداوم تاریخی، در جستجوی گسست‌ها و تغییرهاست. در این روش‌، ضمن پرداختن به تمامی شکل‌های گفتگو و متن‌های پیرامون موضوع، نحوۀ تولید متن‌ها و شیوۀ بازگویی‌شان، نهادها و رویّه‌های مرتبط و برساخت سوژه‌ها نیز به‌خوبی مدنظر قرار می‌گیرد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مفهوم «صنایع‌دستی ایران» در عصر قاجار در یک فضای گفتمانی - متشکل از گفتمان‌های سلطنتی، تجدد، شیعه‌گرایی، باستان‌گرایی و هویت ملی، مشروطه، و غیره- درون دوگانه‌هایی که از شاخص‌ترینشان «هنرهای زیبا/ هنرهای کاربردی» بود، برساخته شد. در این دوره، طی مواجهۀ ایران با غرب و صنایع غربی، سوژه‌های گفتمان سلطنتی (اعم از شاه، وزرا و دربار) تصمیماتی در عرصۀ فرهنگی و اقتصادی در جهت حرکت به سوی غرب گرفتند که به‌طور مستقیم با صنایع‌دستی نیز مرتبط می‌شود و کنش‌های عملی آن را از فرمان محمدشاه به عبدالله‌خان معمار تا تأسیس دارالفنون و مدرسۀ صنایع مستظرفه و هم‌چنین ارسال هنرآموز به غرب برای ارتقای هنرهای زیبا در ایران، می‌توان مشاهده نمود. حاصل این تغییر نگرش‌ها، والایشِ هنرهای زیبا و به‌ حاشیه ‌‌رانده‌شدن صنایع‌دستی بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Rupture of ‘Iranian Handicrafts’ from ‘Fine Arts’ in Qajar’s Royal Discourse with an Emphasis on the Binary Opposition of ‘Fine Arts vs. Applied Arts’

نویسندگان [English]

  • Behrouz Soheili Esfahani 1
  • Zainab Saber 2
1 PhD Student of Art Studies, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Associate Professor, Handicrafts Faculty, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

This article uses a discourse analysis method in the Qajar discourse atmosphere, including several discourses, to identify how ‘Iranian handicrafts’ are ruptured from fine arts in relation to Qajar’s ‘royal discourse’. This study intends to answer how ‘Iranian handicrafts’ has become distinct from ‘fine arts’ and, consequently, inferior. This article has deployed method of discourse analysis from Michel Foucault’s perspective. Discourse analysis, unlike previous art historiography, does not seek to analyze continuous trends in art history. On the contrary, by rejecting historical continuity, it looks for ruptures and changes. In this method, all forms of dialogues and texts surrounding the subject are included as well as the ways texts are produced and narrated; besides, the related procedures and institutions as well as the construction of subjects are considered. The findings showed that the concept of ‘Iranian handicrafts’ in the Qajar era was constructed in a discursive atmosphere- consisting of royal discourses, modernism, Shi’ism, archaism, national identity, and constitutionalism, and so on- within dualities, the most prominent of which was ‘fine arts/ applied arts’. During this period, with Iran’s confrontation with the West and western industries, the subjects of the royal discourse (including the king, ministers, and the court) made some decisions in the fields of culture and economics which approximated the western type. Most of these decisions were directly related to handicrafts. Practical actions in these fields can be seen in Mohammad Shah's order to Abdullah Khan Memar, in the establishment of Dar al-Funoun and the school of Sanaya’ Mustazarfa as well as in the dispatching of art students to the West to promote fine arts in Iran. The consequences of such change in attitudes have been the sublimation of fine arts and the marginalization of Iranian handicrafts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • handicrafts
  • Qajar royal discourse
  • fine arts
  • applied arts
  • Abdullah Khan Memar
  • discourse analysis

مراجع

  1. اعتمادالسلطنه (صنیع‌الدوله)، محمدحسن خان. 1363الف. مطلع‌الشمس. ج. 3. تهران: فرهنگسرا.
  2. -----. 1363ب. المآثر و الآثار. به اهتمام ایرج افشار. تهران: اساطیر.
  3. افشار، ایرج، و احسان یارشاطر. 1388. رهنمای کتاب. ج. 17. تهران: سخن.
  4. اقبال، عباس. 1327. «ورقی ز تاریخ طهران: سبزه‌میدان و مجمع‌الصنایع». یادگار. ۴ (9-10): ۵9-70.
  5. اکبری، محمدعلی. 1393. تبارشناسی هویت جدید ایرانی: عصر قاجاریه و پهلوی اول. تهران: علمی و فرهنگی.
  6. آبراهامیان، یرواند. 1396. ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران معاصر. ترجمۀ احمد گل‌محمدی و همکاران. تهران: نشر نی.
  7. آدمیت، فریدون. 1362. امیرکبیر و ایران. تهران: امیرکبیر.
  8. آژند، یعقوب. 1398. از کارگاه تا دانشگاه. تهران: فرهنگستان هنر.
  9. آل داود، علی. «بیوتات سلطنتی». مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. برگرفته از: https://www.cgie.org.ir/fa/article/229315
  10. باراش، موشه. 1399. نظریه‌های هنر: از وینکلمان تا بودلر. ترجمۀ محمدرضا ابوالقاسمی. تهران: گیلگمش.
  11. برتنز، یوهانس ویلم. 139۶. نظریه ادبی: مقدمات. ترجمۀ فرزان سجودی. تهران: علم.
  12. بنجامین، سمیوئل‌گرین‌ویلر. 13۶ ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین شاه. ترجمۀ حسین کردبچه. تهران: جاویدان.
  13. تبریزی، نظام‌العلماء. 1301ه.ق. تحفۀ خاقانیه در بیان حدود و حقوق سلطنت و رعیت. چاپ سنگی.
  14. تحویلدار اصفهان، حسین‌بن‌محمدابراهیم. 13۴ جغرافیای اصفهان: جغرافیای طبیعی و انسانی و آمار اصناف شهر. تهران: دانشگاه تهران.
  15. جونز، استیون. 138۶. تاریخ هنر – سدۀ هجدهم. ترجمۀ حسن افشار. تهران: نشر مرکز.
  16. خبازی‌کناری، مهدی، و صفا سبطی. 139۶. «آیا صنایع‌دستی هنر است؟ جستجوی جایگاه صنایع‌دستی در بین هنرها براساس زیبایی‌شناسی کانت». فصلنامۀ کیمیای هنر. ش. 22: 7-18.
  17. دادور، ابوالقاسم، نازنین قریب‌پور شهریاری، و فرناز عرب‌نیا. 139۴. جستاری در سنت و مدرنیسم و تاثیر آن بر صنایع‌دستی. تهران: مرکب سفید و دانشگاه الزهراء.
  18. دل‌زنده، سیامک. 139۶. تحولات تصویری هنر ایران: بررسی انتقادی. تهران: نظر.
  19. رز، ژیلیان. 139۴. روش و روش‌شناسی تحلیل تصویر. ترجمۀ سید جمال‌الدین اکبرزاده جهرمی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
  20. رشیدیان، عبدالکریم. 139۴. فرهنگ پسامدرن. تهران: نشر نی.
  21. رضوانفر، مرتضی. 138۵. «صنایع‌دستی و مدرنیته، تحلیلی مردم‌شناختی از ابعاد نظری صنایع‌دستی». کتاب ماه هنر. ش. 100-99: 70-7۴.
  22. روزنامۀ تربیت. 127۵ه.ق. «تتمۀ مقالۀ نواب عبدالله‌میرزا عکاس». ش. 16.
  23. روزنامۀ وقایع اتفاقیه. 12۶8ه.ق. ش. 111.
  24. زیباکلام، صادق. 137۵. ما چگونه، ما شدیم: ریشه‌یابی علل عقب‌ماندگی در ایران. تهران: روزنه.
  25. زیباکلام، صادق. 1397. سنت و مدرنیته: ریشه‌یابی علل ناکامی اصلاحات و نوسازی در ایران عصر قاجار. تهران: روزنه.
  26. سپهری‌راد، امید، و علی آرامجو. 1391. «ورود ایران به بازار جهانی و تاثیر آن بر صنایع‌دستی کشور در نیمۀ دوم حکومت قاجاریه، نمونۀ موردی: ولایت قاینات». پژوهش‌نامه تاریخ. ش. 29: 83-102.
  27. شهرستانى، سید حسن. 1381. جلوه‌هاى هنر ایرانى در اسناد ملى. تهران:سازمان اسناد ملى.
  28. عبدالله‌میرزا. 127۵ه.ق. «عبدالله‌میرزا عکاس مخصوص». روزنامۀ تربیت. ش. 10.
  29. فوکو، میشل. 1398. دیرینه‌شناسی دانش. ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده. تهران: نشر نی.
  30. -----. 1399. الفاظ و اشیاء: باستان‌شناسی علوم انسانی. ترجمۀ فاطمه ولیانی. تهران: نشر ماهی.
  31. کرمانی، میرزا آقاخان. 1300ه.ق. تکوین و تشریح: وتر دوم: در بیان حالت انسان در بدو آفرینش و چگونگی پیدایش لوازم زندگی مشتمل بر نوزده فروغ. نسخۀ خطی به قلم حسینعلی کاتب جهرمی.محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
  32. کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی. 137۶. احوال و آثار نقاشان قدیم ایران. ج. 1. تهران: نشر نو.
  33. کریمیان، سعید، و عبدالکریم عطارزاده. 1390. «نقش انقلاب صنعتی در تحولات صنایع‌دستی ایران». فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام. ش. 11: 99-120.
  34. کشفی دارابی، سیدجعفر. 137۵. میزان الملوک و الطوائف و صراط المستقیم فی سلوک الخلائف‌. به کوشش عبدالوهاب فراتی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی و بوستان کتاب قم.
  35. کشمیرشکن، حمید. 139۶. کنکاشی در هنر معاصر ایران. نشر نظر.
  36. محبوبی اردکانی، حسین. 1380. تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران. ج. 1. تهران:انتشارات دانشگاه تهران.
  37. مشرق‌نیوز. «مجسمه‌ای از ناصرالدین شاه که ذوب شد». برگرفته از: https://www.mashreghnews.ir/news/856889
  38. محمد حسن. 12۶8ه.ق. «میرزا ابوتراب‌خان سرهنگ نقاش مخصوص». روزنامۀ شرف. ش. 7۵ .
  39. معیرالممالک، دوستعلی‌خان. 13۶ رجال عصر ناصری. کتاب دهم قاجاریه. تهران: تاریخ ایران.
  40. میرزا صالح شیرازی. 1388. مجموعه سفرنامه‌های میرزا صالح شیرازی. به کوشش غلامحسین میرزا صالح. تهران: نگاه معاصر.
  41. یوسفی‌فر، شهرام. 1390. «مجمع‌الصنایع (تجربه‌گرایی در مشاغل کارگاه‌های سلطنتی دورۀ قاجار)». گنجینۀ اسناد. ش. : ۴2-۶۵.
  42. Curzon, George. 1892. Persia and the Persian Question. Vol. 2. London: Black.
  43. Ekhtiar, Maryam. 1999. “From Workshop and Bazaar to Academy: Art Training and Production in Qajar Iran”. Royal Persian Painting: The Qajar Epoch 1785-1825, Two Hundred Years of Painting from the Royal Persian Courts. New York: I. b. Tauris: 50-65.
  44. -----. 2001. “Nasir Al Din Shah and the Dar Al Funun: The Evolution of an Institution”. Iranian Studies. Vol. 34: 153-163.
  45. Foucault, Michel. 1977. Discipline and Punish: The Birth of the Prison. Translated by A. Sheridan. London: Allen Lane.
  46. Malcolm, John. 1829. History of Persia. London: Murray.
  47. Nasr, Seyyed Hossein. 1990. Art and Spirituality. New Delhi: Delhi.
  48. Nead, Lynda. 1988. Myths of Sexuality: Representations of Women in Victorian Britain. Oxford: Basil Blackwell

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار