بررسی و تحلیل میزان بازتاب شاخصه‌ها و ابعاد هویت ملی در قالیچه‌های تصویری دورۀ قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی و عضو هیئت‌علمی گروه فرش، دانشکده هنر، دانشگاه اراک، اراک، ایران (نویسنده مسئول)‏/‏

2 مربی و عضو هیئت‌علمی گروه فرش، دانشکده هنر، دانشگاه اراک، اراک، ایران

3 مربی و عضو هیئت‌علمی گروه صنایع دستی، دانشکده هنر، دانشگاه اراک، اراک، ایران

چکیده

قالیچه‌‌های تصویری دورهٔ قاجار اساساً پدیده‌‌ای نو و جدید در فرش ایران و بدعتی در طراحی فرش به‌شمار می‌‌آیند. از این‌رو به دلیل حفظ پیوندشان با نقش‌مایه‌‌های سنتی و ساختار کلی فرش ایران جایگاه ویژه‌‌ای در تاریخ فرش این کشور دارند. به‌ همین سبب ضرورت دارد این نوآوری در سنت طراحی فرش ایرانی، از منظر جایگاه و نمود شاخصه‌های هویت ملی و ایرانی، مورد مطالعه قرار گیرد. در این راستا این سوالات پژوهشی مطرح است که هر گروه و دسته از قالیچه‌‌های تصویری دورهٔ قاجار، تا چه حد واجد ابعاد شش‌‌گانهٔ «هویت ملی» هستند؟ فراوانی هرکدام از شاخصه‌‌های «هویت ملی» در این قالیچه‌‌ها به چه میزان است؟ و مؤلفه‌‌های هویت ملی در این قالیچه‌‌ها به چه شکلی نمود و بازتاب داشته‌اند؟ پژوهش حاضر از نظر هدف، بنیادی و از منظر ماهیت، توصیفی- تحلیلی به ‌‌حساب می‌‌آید. تجزیه‌وتحلیل داده‌‌ها و یافته‌‌ها به‌صورت ترکیبی از شیوهٔ کمّی و کیفی و جمع‌‌آوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌‌ای انجام شده ‌‌است. تعداد نمونه آماری این پژوهش 79 قالیچه تصویری قاجار بوده که به روش انتخابی گزینش شده‌‌اند. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌‌دهد که تصویر‌‌بافی‌های دورهٔ قاجار با انتخاب موضوعاتی در تناسب با فرهنگ ایرانی‌‌، حاوی مفاهیم و مضامین عمیق و ریشه‌‌دار هویتی بوده است. در بررسی انجام شده مشاهده شد ابعاد شش‌گانهٔ «هویت ملی» در دسته‌‌بندی هشت‌‌گانهٔ این قالیچه‌‌ها به‌‌ویژه در موضوعات نقش شاهی، مشاهیر، چهارفصل و موضوعات برگرفته از ادبیات کهن بیش‌ترین بروز و ظهور را داشته‌است. از سوی دیگر ابعاد «فرهنگی» و «مذهبی» هویت ملی بیش‌ترین و بُعد «سیاسی» آن، کم‌ترین فراوانی را در این قالیچه‌‌ها داشته‌است. عناصر و مؤلفه‌‌ها و شاخصه‌‌های «هویت ملی و ایرانی» در این قالیچه‌‌ها با استفاده از نقش‌مایه‌‌های خاص، خط و مضامین داستانی نظم و نثر فارسی، نمود لباس و پوشش اقوام ایرانی، استفاده از تصاویر شعرا، شاهان باستانی و اساطیری و ابنیهٔ تاریخی و ارائه تصویری مثبت از سنت‌‌ها و فرهنگ زیست ایرانی نمود و ظهور پیدا کرده‌است.  

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation and Analysis of the Reflection of National Identity Indicators and Dimensions in Pictorial Carpets of the Qajar Era

نویسندگان [English]

  • Hojat-alah Reshadi 1
  • Somayeh Salehi 2
  • Hossein Norouzi Ghara Gheshlagh 3
1 Faculty Member, Department of Carpet, Faculty of Art, Arak University, Arak, Iran (Corresponding Author)
2 Faculty Member, Department of Carpet, Faculty of Art, Arak University, Arak, Iran
3 Faculty Member, Department of Crafts, Faculty of Art, Arak University, Arak, Iran
چکیده [English]

Introduction
Pictorial carpets from the Qajar era represent a novel phenomenon in Iranian carpet artistry, introducing innovation to carpet designing while maintaining a deep-rooted connection with the traditional motifs and the overall structure of Iranian carpets. These carpets  hold a unique position in history of Iranian artistry. For this reason, it is necessary to study and investigate the innovations and creativity they introduced to the tradition of Iranian carpet design, aiming to identify, locate, and illuminate the components and indicators of both national and Iranian identity within the visual elements and themes employed in these carpets. To achieve this goal, the following research questions were posed: a) to what extent do various categories of pictorial carpets from the Qajar period have six dimensions of ‘national identity’? b) How often do different indicators of ‘national identity’ appear in these carpets? c) How are the elements of national identity manifested and reflected in the Qajar pictorial carpets?
Research Method
The article is fundamental in terms of its purpose and deploys a descriptive-analytical method in terms of its nature. Data analysis was conducted by combining quantitative and qualitative methods. All the available pictorial carpets of the Qajar era were considered as the statistical population of this research, from which a sample of 79 carpets was selected based on specific criteria, including the design and thematic frequencies, originality, and the geographical diversity of the fabric's origin. The data was collected through a thorough review and a content analysis of the 79 carpets. The most prominent visual, semantic, and thematic elements within each group were matched with the components and indicators of national identity. These items were presented in a structured table. Subsequently, the information from tables 3 to 10 was quantitatively summarized in Table 11.
Research Findings
In three groups of Qajar pictorial carpets with the themes of ‘Royal Motif’, ‘Famous Figures’ and ‘Four Seasons’, all six dimensions and indicators of national identity were found. Therefore, it can be affirmed that in terms of referencing and embodying ‘national identity’ and ‘Iranian identity’, these three groups exhibited the most visible and cohesive visual and content representations. The pictorial carpets themed around ‘ancient literature’ follow, encompassing four indicators: ‘social,’ ‘historical,’ ‘cultural,’ and ‘geographical’. However, the carpets which portray symbolic and religious subjects as well as Darvish and Sufism leaders only reference national identity indicators in two dimensions: cultural and religious. On the other hand, those carpets featuring animal motifs, an adaptation of western themes, and female motifs only reflect a single cultural indicator; thus, they subtly allude to national and Iranian identity. Among the six dimensions of national identity, only a cultural dimension has been continuously presented in all eight categories of the Qajar pictorial carpets and has the highest frequency. The most prevalent components within this dimension include appreciating and acknowledging the works and heritage of the past, believing in strengthening and preserving artistic and cultural heritage, and appreciating and revering the Persian language, which has been notably emphasized in many of these carpets. The religious dimension of the national identity existed in the second place and has appeared in five groups with visual and content-based signs. The most prevalent components within this dimension include ‘appreciating and acknowledging the works and heritage of the past, believing in strengthening and preserving artistic and cultural heritage, and appreciating and revering the Persian language. The utilization of Persian calligraphy and poetry to narrate a storyline, depicting the attire and clothing of Iranian communities, employing facial hair styles inspired by ancient stone carvings to depict contemporary characters, and incorporating specific motifs and design styles from various regions and schools of Iranian carpet weaving, all contribute to a rich variety of designs and direct geographical references within the carpets. The use of poets’ images, of ancient and mythological kings, and of historical landmarks presents a positive image of Iranian traditions and culture, evoking a sense of pride and nurturing an interest in Iranian identity and culture. Moreover, integrating religious themes and references affirms the presence of a religious mindset among the populace, further reinforcing the inextricable link between religion and the national identity of Iranians. 
Conclusion
The research findings showed that although pictorial weaving was considered a novel innovation in the Qajar carpet weaving, the careful selection of themes aligned with Iranian culture infused profound and enduring concepts and identity themes. Surveys of the research highlighted that across the eight categories of the Qajar carpets, especially in carpets portraying royal motifs, famous figures, four seasons, and themes drawn from ancient literature, the six dimensions of ‘national identity’ were the most prevalent and visible. The ‘cultural’ and ‘religious’ dimensions of national identity were particularly dominant with the ‘political’ dimension exhibiting the least frequency across these carpets. The elements, components, and indicators of ‘national and Iranian identity’ elegantly emerged within these carpets, showcasing distinct motifs, scripts, and themes from Persian poetry and prose, traditional clothing of Iranian communities, imagery of poets, ancient and mythological kings, and historical landmarks, all of which contributed to presenting a positive image of Iranian traditions and culture, to perpetuating pride in Iranian heritage, and to fostering a deep-rooted connection with Iranian cultural elements. Due to the subject matter, political and social conditions of production, urban weaving or rural weaving, and so on the components of national identity in all the Qajar pictorial carpets appeared in diverse ways. For instance, in four season pictorial carpets or famous figures carpets, all six dimensions of national identity exhibited a vibrant presence, influenced by the unique theme and characterized by a tailored texture. This diversity is distinctly urban. However, in carpets adapted from the Western Themes and female motif, traditional motifs—representative of the identity of Iranian carpets—found their place wherever there was room. Even in these cases, where the theme was entirely Western and non-Iranian, the reflection of the components and elements of Iranian national identity remained intact, underscoring a continuous commitment to the dissemination and representation of Iranian cultural and identity elements.

کلیدواژه‌ها [English]

  • pictorial carpets
  • the Qajar era
  • national identity
  • Iranian identity
  • pictorial weaving
 ابوالحسنی، سیدرحیم. (1387). مؤلفه‌‌‌‌‌های هویت ملی با رویکردی پژوهشی. سیاست- مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، 38 (4)، 1-22.
افروغ، محمد. (1390). نقوش قالی دستبافت ایرانی، عناصر و نمادهایی از هویت ملی. مطالعات ملی، 12 (48)، 141-172 dor: 20.1001.1.1735159.1390.12.48.7.7
افروغ، محمد و براتی، بهاره. (1392). عناصر و نمادهای هویت اسلامی در قالی ایرانی. مطالعات ملی، 14 (53)، 121-142 dor: 20.1001.1.1735159.1392.14.53.6.0
ایمانی، الهه‌‌، طاووسی، محمود، چیت‌‌سازیان، امیر‌‌حسین، و شیخ‌مهدی، علی. (۱۳۹۴). گفتمان باستان‌‌گرایی در نقوش قالی‌‌های تصویری دوره قاجار، گلجام، ۱۱ (۲۸)، 23-38 dor: 20.1001.1.20082738.1394.11.28.2.0
بایبوردی، اسماعیل و کریمیان، علیرضا. (1393). جهانی‌شدن فرهنگ و تاثیر آن بر هویت ملی ایران. مطالعات روابط بین‌‌الملل، 7 (28)، 77-101.
بصام، سید جلال‌‌الدین، فرجو، محمدحسین، و ذریه‌‌زهرا، سید امیراحمد. (1383). رویای بهشت، هنر قالی بافی ایران (ج. 2). تهران: سازمان اتکا.
تاجیک، محمد‌‌رضا. (1382). پسامدرنیسم، تمایز و هویت ایرانی. در محمد توحیدفام، مجموعه مقالات فرهنگ در عصر جهانی‌شدن (صص. 338-365). تهران:روزنه.
تناولی، پرویز. (1368). قالیچه‌‌های تصویری ایران. تهران: سروش.
حاجیانی، ابراهیم. (1379). تحلیل جامعه‌شناختی هویت ملی در ایران و طرح چند فرضیه. مطالعات ملی، 2 (5)، 193-228.
دادگر.لیلا. (1380الف). قالی‌‌های تصویری موزه فرش ایران. تهران:موزه فرش ایران.
-----. (1380ب). فرش ایران‌‌، مجموعه‌ای از موزه فرش ایران. تهران‌‌: موزه فرش ایران.
دیویس، کیت و نیواستورم، جان. (1375). رفتار انسانی در کار. ترجمهٔ محمدعلی طوسی. تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی ریاست جمهوری ‏(نشر اثر اصلی 1972).‏
رشادی، حجت‌‌اله و مراثی، محسن. (1390). بررسی جایگاه حاشیه در فرش‌های تصویری دوره قاجار. گلجام، ۷ (۲۰):۵۷-۷۲‏dor 20.1001.1.20082738.1390.7.20.6.0
رهیاب، حسین. (1381). موانع و امکانات نوسازی هویت ایرانی. در امیر رضایی، مجموعه مقالات خودکاوی ملی در عصر جهانی‌شدن (صص. 40-81). تهران: قصیده‌سرا.
ستاری، جلال. (1383). هویت ملی و هویت فرهنگی. در مجموعه مقالات هویت ملی و هویت فرهنگی (صص. 72-90). تهران:نشر مرکز.
سلیمی، حسین. (1379). هویت‌‌یابی؛ تحولات منطقهٔ بالکان. تهران: نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین‌‌الملل.
شایسته‌‌فر، مهناز و صباغ‌‌پور آرانی، طیبه. (1390). بررسی قالی‌‌های تصویری دوره قاجار (موجود در موزه فرش ایران). باغ نظر، 8 (18)، 63-74.
شهیدی مازندرانی‌‌، حسین‌‌. (1377). فرهنگ شاهنامه‌‌، نام کسان و جای‌‌ها‌‌. تهران:نشر بلخ.
قاضی‌‌زاده، خشایار و قاضی‌‌زاده، علی. (1401). تحلیل بازتاب هویت ایرانی-اسلامی در طراحی شخصیت‌‌های انسانی دو اثر پویانمایی ایرانی در مسیر باران و فهرست مقدس. مطالعات فرهنگ-ارتباطات، 23 (58)، 105-141 doi:10.22083/jccs.2021.241905.3147
قانی، افسانه، نامورمطلق، بهمن، و مهرابی، فاطمه. (1398). بازخوانی قالی تصویری هوشنگ‌‌شاهی با روش اسطوره‌‌شناسی تطبیقی کنش‌‌گرا. مطالعات تطبیقی هنر، 9 (18)، 35-49  dor: 20.1001.1.23453842.1398.9.18.7.5
قریشی، فردین. (1381). جهانی‌شدن و تحول در تصور ما از خویشتن. مطالعات ملی، 3 (11)، 37-58 dor: 20.1001.1.1735059.1381.3.11.3.6
کشاورز افشار، مهدی. (1386). بررسی قالیچه‌‌های تصویری قرون‌‌13-14هـ.ق ایران با موضوع تصویر انسان موجود در موزهٔ فرش ایران ‏(پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد منتشرنشده). دانشکده علوم نظری دانشگاه هنر، تهران، ایران.‏
مشتاق مهر، رحمان. (1386). مبانی و اجزای شکلدهندهٔ هویت فرهنگی ایرانیان در اندرزنامه‌‌های پهلوی و متون تعلیمی فارسی. مجموعه مقالات هویت ملی، تهران:سوره مهر.
ملول، غلامحسین. (1384). بهارستان دریچه‌ای به قالی ایران. تهران: انتشارات زرین و سیمین.
هینلز، جان‌‌. (1386). شناخت اساطیر ایران. ترجمهٔ ژاله آموزگار. تهران: نشر چشمه ‏(نشر اثر اصلی 1975).‏
میرزایی، عبداله و رحمانی، فرنوش. (1400). بازتاب ابعاد اجتماعی مشروطه بر قالی‌‌های تصویری دوره قاجار. جلوه هنر، 13 (1)، 68-79  doi: 10.22051/JJH.2020.33182.1562
Grottaneli, C. (1987). Kingship, In M. Eliade (ed). the Encyclopedia of Religion. London: Macmillan.
References
Abolhasani, S. R. (2008). National Identity Elements with Reserchial Approach. Journal of Faculty of Law and Political Science, 38 (4), 1-22 ‎[In Persian].
Afrough, M. (2011). Hand-woven Persian Carpet Designs, Elements and Symbols of National Identity. National Studies Journal12 (48), 141-172 doi: 20.1011.1.1735059.1390.12.48.7.7 ‎[In Persian].
Afrough, M., & Barati, B. (2013). Elements and Symbols of Islamic Identity in Iranian Carpet. National Studies Journal, 14 (53), 121-142 dor: 20.1001.1.1735159.1392.14.53.6.0‎ ‎[In Persian].
Baibordi, E., & Karimi, A. (2014). The Globalization of Culture and Its Effect on Iranian National Identity. Research Letter of International Relations7 (28), 77-102 ‎[In Persian].
Bassam, S. J., Farjo, M. H., & Zarieh Al-Zahra, S. A. (2004). The Dream of Paradise, Iran's Carpet Weaving Art (Vol.  2). Tehran: Etka Organization ‎[In Persian].
Dadger, L. (2001A). Picture carpets of Iran Carpet Museum. Tehran: Iran Carpet Museum ‎[In Persian].
-----. (2001B). Iranian Carpets, collection of Iran Carpet Museum. Tehran: Iran Carpet Museum ‎[In Persian].
Davis, K., & Newstorm, J. (1996). Human behavior at work (M. A. Toosi, Trans.). Tehran: Presidential Public Administration Training Center ‎‎(Original work published 1972).‎
Ghani, A., Namvar Motlagh, B., & Mehrabi, F. (2020). Reading the Hooshang Shahi's Pictorial Rug with the Comparative Mythology Method, Motaleate Tatbighi Honar, 9 (18), 35-49 dor: 20.1001.1.23453842.1398.9.18.7.5 ‎[In Persian].
Ghazizadeh, Kh., & Ghazizadeh, A. (2022). Analyzing the Reflection of Iranian-Islamic Identity in the Creation of Human Characters in Two Iranian Animated Works: "In the Path of Rain" and "Holy List". Journal of Culture-Communication Studies, 23 (58), 105-142 doi: 10.22083/jccs.2021.241905.3147 ‎[In Persian].
Grottaneli, C. (1987). Kingship, In M. Eliade (ed.), the Encyclopedia of Religion. London: Macmillan.‎
Hajiani, I. (2000). Issues regarding the National Identity: The semantics of national identity. National Studies Journal2 (5), 193-228 dor: 20.1001.1.1735059.1379.2.5.7.7  ‎[In Persian].
Hinels, J. (2007). Understanding the Mythology of Iran (J. Amoozgar, Trans). Tehran: Cheshme Publishing ‎‎(Original work published 1975).‎
Imani, E., Tavoosi, M., Chitsaziyan, A. H., & Sheykh Mehdi, A. (2016). The Discourse of Archaism in Persian Pictorial Rugs during Qajar Era. Goljaam, 11 (28), 23-38 dor: 20.1001.1.20082738.1394.11.28.2.0 [In Persian].
Keshavarz Afshar, M., (2007). A study of pictorial carpets of the 13th-14th centuries AH of Iran with the subject of the human image in the Iranian Carpet Museum (‎M.A. Thesis‎). ‎University of Art, Tehran, Iran ‎[In Persian].
Mirzaee, A., & Rahmani, F. (2021). Reflection of the Social Dimensions of Constitutional Revolution on Qajar Pictorial Carpets. Glory of Art (Jelve-y Honar) Alzahra Scientific Quarterly Journal, 13 (1), 68-79 doi: 10.22051/jjh.2020.33182.1562 ‎[In Persian].
Mushtaq Mehr, R. (2007). Foundations and components of the cultural identity of Iranians In Pahlavi edicts and Persian educational texts, collection of essays on national identity, Tehran: Sureh-Mehr ‎[In Persian].
Qureshi, F. (2002). Globalization and Transformation in our Perception of Ourselves. National Studies Journal, 3 (11), 37-58 dor: 20.1001.1.1735059.1381.3.11.3.6 ‎[In Persian].
Rehiab, H. (2002). Obstacles and possibilities of renewing Iranian identity. In A. Rezaei, A collection of essays on national self-exploration in the era of globalization (pp. 40-81). Tehran: Qaseide-Sara ‎[In Persian].
Reshadi, H., & Marasi, M. (2012). A Study on the Status of Borders in Pictorial Carpets of Qajar Era. goljaam, 7 (20), 57-72 dor: 20.1001.1.20082738.1390.7.20.6.0 ‎[In Persian].
Salimi, H. (2000). Identification; Developments in the Balkan region. Tehran: published by the Office of Political and International Studies ‎[In Persian].
Sattari, J. (2004). National identity and cultural identity. In A collection of essays on national identity and cultural identity (pp. 72-90). Tehran: Markaz Publishing ‎[In Persian].
Shahidi Mazandarani, H. (1998). Farhang Shahnameh, Names of People and Places. Tehran: Balkh Publishing ‎[In Persian].
Shayestehfar, M., & Sabaghpour, T. (2011). Pictorial Rugs of Qajar Period in the Carpet Museum of Iran. The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 8 (18), 63-74 ‎[In Persian].
Tajik, M. A. (1994). Postmodernism, differentiation and Iranian identity. In M. Toohidfam, A collection of essays on culture in the age of globalization (pp. 338-365). Tehran: Rozaneh ‎[In Persian].
Tanavoli, P. (1989). Picture rugs of Iran, Tehran, Soroush ‎[In Persian].