شناسایی و تحلیل آثار رقم‌دار محمد‌باقر جهانمیری ‏(نقاش و کاشی‌نگار شیراز در عصر پهلوی)‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه معماری داخلی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر شیراز، شیراز، ایران

چکیده

 کاشی‌نگاران شیراز در عصر پهلوی، نقش مهمی در حفظ سنت‌های قاجاری و مرمت بناهای تاریخی در آن دوره داشتند. از آن میان محمدباقر جهانمیری (1262-1338ه.ش) معروف به «حاجی محمدباقر نقاش» یا «حاج باقر»، کاشی‌نگار، شیشه‌نگار، گچ‌نگار و مرمتگر نقاشی‌های دیواری عصر پهلوی است که میراث نقاشی روی کاشی را زنده نگهداشت و تا آخرین لحظۀ زندگی هم‌چنان در پی حفظ این میراث بود. آثار وی به سبب چیره‌دستی در نقاشی و هم‌زمان آشنایی کامل با فنون کاشی‌سازی در روزگار خود ممتاز بود، با این‌ حال این آثار کم‌تر مورد مطالعه و دسته‌بندی قرار گرفته‌اند. هدف پژوهش کنونی شناسایی آثار و تحلیل کاشی‌های رقم‌دار او و ارائۀ دسته‌بندی اولیه‌ای از آثار وی جهت مطالعات تطبیقی با دیگر هنرمندان است. این پژوهش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد: حیات هنری محمدباقر جهانمیری به چند دوره قابل ‌تقسیم است؟ حامیان، همکاران و شاگردان وی چه کسانی بوده‌اند؟ و دسته‌بندی آثار و انگاره‌‌های حاکم بر آن‌ها کدامند؟ روش پژوهش، تفسیری-تاریخی، مبتنی بر توصیف و تحلیل داده‌هاست. داده‌ها از منابع کتابخانه‌ای گرد آمده‌‌اند و بخش مهمی از مستندات، حاصل کار میدانی و عکاسی است. نتایج نشان می‌دهد که کاشی‌نگاره‌های محمدباقر جهانمیری را می‌توان در شش گروه شامل «گل‌و‌مرغ‌سازی»، «باستان‌گرایی»، «شمایل‌نگاری و چهره‌پردازی»، «فرنگی‌سازی»، «خیالی‌نگاری» و «کتیبه‌نگاری» جای داد که در کل چهار انگاره را به‌عنوان انگاره‌های حاکم بر آثار مطرح می‌سازند: «انگاره‌های فرنگی» (در طراحی عمارت‌ها، چشم‌اندازها و منظره‌های فرنگی)، «انگاره‌های مذهبی» (در شمایل‌نگاری روایت‌ها و شخصیت‌های مذهبی شیعی)، «انگاره‌های ایران باستان» (در طراحی صحنه‌ها و فیگورهایی از دوران هخامنشی و ساسانی) و «انگاره‌های برگرفته از نقاشی ایرانی» (در طراحی گل‌ومرغ و نقوش گیاهی).

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Identification and Analysis of the Signed Works of Mohammad Bāqer Jahānmiri (The Shīrāz Painter and Tile Painter, during the Pahlavi Era)

نویسنده [English]

  • Ali Asadpour
Associate Professor of Interior Architecture, Faculty of Architecture and Urbanism, Shiraz University of Arts, Shiraz, Iran
چکیده [English]

 Introduction
Tile Painters artists in Shīrāz played an essential role in preserving Qājār ‎traditions and restoring historical buildings during the Pahlavi era. Among them, ‎Moḩammad Bāqer Jahānmiri (1883-1959), known as "Hāji Moḩammad Bāqer-e-Naqāsh" or ‎‎"Hāji Bāqer," a tile painter, stained glass artist, stucco artist, and mural conservationist of ‎the Pahlavi era in Shīrāz, kept the legacy of the tile Painting alive and worked tirelessly to ‎preserve it until the very end of his life. His works stood out due to his skill in painting and ‎his complete familiarity with ceramic techniques during his time. However, these works ‎have been less studied and categorized. One of the reasons for this is the small number of ‎his works with figures, and another is the shade of tile painters such as Mirzā Abd al-Razzāq ‎Kashipaz (1867-1937 or 38).‎
Research Method
The current research deals with the "interpretive-historical strategy" ‎and an analytical approach to describe, recognize, and study the works and life of ‎Moḩammad Bāqer Jahānmiri, and its final goal is to reach a "monograph." Parts of the ‎necessary data are collected from library sources, and an essential part of the ‎documentation is the result of fieldwork and photography that produced first-hand data and ‎had no previous traces in the research. Since the reference to unsigned tiles reduces the ‎accuracy of the results, only signed tiles have been used as the basis for analysis and ‎classification, and the presentation of samples without signs or those attributed to him has ‎been avoided. Undoubtedly, some signed tiles may be kept in private buildings or personal ‎collections; therefore, access to them was impossible in this research. The research ‎questions are as follows: (a) at what intervals can Jahānmiri's artistic life be divided? (b) ‎Who were his supporters, colleagues, and students? (c) What are the categories of his works ‎and the prevalent themes?‎
Research Findings
The artistic life of Moḩammad Bāqer can be divided into three ‎general periods: the first period is the "Qājār period," the second period is the "Rezā Shāh ‎Pahlavi" and the third period is "the Moḩammad Rezā Shāh Pahlavi period." Unfortunately, ‎an essential part of the painter Haji Moḩammad Bāqer's artistic life was spent in the ‎turmoil caused by the Persian Constitutional Revolution (1905-1911), the First World War ‎‎(1914-1918), and the Tremendous Iranian Famine (1917-1919). The names of the masters ‎and workshops he gained experience during the first period of his artistic life have not been ‎mentioned, but it seems that the beginning of his artistic life must be in the era of Muzaffar ‎al-Din Shāh. But so far, no significant works of him related to the Qājār period have been ‎found, and there is no document of his collaboration with any tile workshops in that period. ‎The Rezā Shāh Pahlavi era is the second period of Moḩammad Bāqer's artistic life. This ‎short period (1925-1941/ 16 years) can be considered the time when many of his important ‎works were created with Qājār's theme and were less affected by the social and political ‎developments of the time. His employers and supporters in this period were folks and ‎wealthy people who owned public buildings. The third period of Moḩammad Bāqer's artistic ‎life is the Moḩammad Rezā Shāh Pahlavi period. This period is from 1925 until he died in ‎‎1959 (18 years). In these days and ages, most of his activities are to carry out essential ‎orders, primarily government employers. The signed works identified by Moḩammad Bāqer ‎Jahānmiri so far, and I observed them from close inspection or documentation, include 14 ‎works that belong to the second and third periods of his artistic life during the Pahlavi era. ‎Signed items can be classified into 5 groups in terms of location:‎

a) Works in residential buildings: Sa'dat and Towhidi houses and tiles on the front of an ‎unspecified house in Shīrāz;‎
b) Works in religious buildings: Vakil Mosque, Jame Atiq Mosque, Siyavshān Mosque, ‎Imamzāde Seyyed Tajuddin Qarib, Imamzade Ibrahim and Aghā Bābā Khān School;‎
c) Works in commercial buildings: Haj Naser Korhani bazaar;‎
d) The works in the monuments: Qorān Gate and Sa'di Tomb;‎
e) The works in health and treatment buildings: Jawanmardi bath and the entrance of ‎Namāzi hospital.‎

Compared to masters such as Mirzā Abd al-Razzāq, his signed method shows that ‎Jahānmiri used his name in many cases in a small, simple, and uncomplicated way. This ‎issue can represent his humble and blushing character.‎
Conclusion
In this research, 14 of his signed tiles have been identified, which include a ‎variety of residential, religious, commercial, and memorial buildings. Most of his works with ‎figures from religious buildings and monuments are placed at the end of his life. The ‎available evidence shows that Jahānmiri did not collaborate with any other tile painter ‎except Karim Faqfouri, and there is no indication of the number of other painters who ‎worked under him in his works. However, plaster painters and tile painters were trained in ‎his workshop, some of which are known in the oral history of Shirāz artists. The classification ‎of his signed tiles shows that these works can be placed in 6 groups, including "floral and ‎bird motif (Gol-o-Morgh)," "Antiquity," "Iconography & portraiture," "Europeanized ‎motives," "Imaginary painting," and "Tile-Epigraphy." Flower and bird tiles and floral motifs ‎can be seen in almost all works and periods of his artistic life. The analysis of the theme of ‎his tile paintings, in general, suggests four ideas as the ideas governing the works. These ‎cases include "Europeanized motifs" (in the design of buildings, landscapes, and Western ‎sceneries), "Religious motifs" (in the portraits of religious narratives and Shi'ite figures), ‎‎"Ancient Iranian motifs" (in the design of scenes and figures from the Achaemenid and ‎Sassanid dynasties), and "Motifs derived from Iranian painting" (in the design of floral and ‎bird motifs and plant patterns). Further studies can validate and verify other tiles attributed ‎to Jahānmiri based on the design and artistic features governing his works with figures, ‎which hopefully would be noticed by others.‎

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tile painters
  • Seven-color Tiles (Haft Rang)
  • Moḩammad Bāqer Jahānmiri
  • ‎Pahlavi
  • Shīrāz
 اسدپور، علی. (1397). میدان و شهر: سرگذشت میدان‌های توپخانه از تهران تا شیراز. شیراز: نشر نیارش.
-----. (1402، زیر چاپ). پژوهشی در آثار و احوال میرزا عبدالرزاق کاشی‌پز: پیشگام کاشی‌نگاران شیراز در عصر قاجار. فصلنامه نگره، doi: 10.22070/NEGAREH.2022.15759.2964‎
اسکرس، جنیفر. (1399). شکوه هنر قاجار. گردآوری و ترجمۀ علیرضا بهارلو و مرضیه قاسمی. تهران: خط و طرح.
انجمن آثار ملی. (1330). آرامگاه شیخ اجل استاد سخن سعدی شیرازی. تهران: چاپخانۀ مجلس.
پاکباز، رویین. (1389). دائره‌المعارف هنر. چاپ نهم. تهران: فرهنگ معاصر.
-----. (1396). نقاشی ایرانی (از دیرباز تا امروز). چاپ سیزدهم. تهران: انتشارات زرین و سیمین.
زمرشیدی، حسین. (1391). سیر تحول کاشی‌کاری در آثار معماری دورۀ صفویه تا امروز. مطالعات معماری ایران، ش. 2، 65-78.
سواری، محّمد و شیخی، علیرضا. (1401). گل‌وبلبل؛ استحالۀ گیاه مقدس در هنر ایران. هنرهای صناعی ایران، ش. 9، 101-114 doi: 10.22052/hsi.2022.243628.0
سیف، هادی. (1371). نقاشی پشت شیشه. تهران: انتشارات سروش.
-----. (1390الف). سردر بقعۀ امامزاده شاهزاده غریب شیراز. چاپ دوم. تهران: انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
-----. (1390ب). نقاشی‌های تالار تکیۀ هفت‌تنان شیراز. چاپ دوم. تهران: انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
-----. (1392). نقاشی روی کاشی. چاپ سوم. تهران: انتشارات سروش.
کلینی، محمدبن یعقوب. (۱۳۶۳-۱۳۶۵). الکافی (ج. 2). گردآوری علی‌‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
فرصت شیرازی، محمدنصیر. (1377). آثار عجم (ج. 1). تصحیح و تحشیۀ منصور رستگار فسائی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
کمالی سروستانی، کورش. (1384). دانشنامۀ آثار تاریخی فارس. شیراز: مؤسسۀ فرهنگی و پژوهشی دانشنامۀ فارس با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور.
کن‌بای، شیلا. (1391). نقاشی ایرانی. ترجمۀ مهدی حسینی. تهران: دانشگاه هنر (نشر اثر اصلی 1993).
کیان، مریم. (1393). حسینیۀ مشیر شیراز و کاشی‌نگاره‌ها 1310ق. فصلنامۀ اثر، ش. 64، 67-90.
مشکین‌فام، حسن. (1397). در ستایش فرهنگ: صدسال چهره‌های علمی، فرهنگی و هنری فارس (ج. 2: هنرهای سنتی و معماری). شیراز: نشر حسن مشکین‌فام فرد.
مکی‌نژاد، مهدی. (1400). فنّ جمیل: زندگی و آثار استاد علی‌محمد اصفهانی. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه. (1315). ضمیمۀ سالنامۀ 1314-1315: تاریخچۀ ساختمان‌ها و تعمیرات در سال 1315.‌ تهران: چاپخانۀ دانش.
همایونی، صادق. (1371). حسینیۀ مشیر. چاپ دوم. تهران: انتشارات سروش.
Seyed Mousavi, A. (2018). Narrative Illustration on Qajar Tilework in Shiraz. Vol.1. Dortmund: Verlag für Orientkunde.
 
منابع اینترنتی
URL1: https://www.cannes.com
URL2: http://ketaab.iec-md.org
References
Asadpour, A. (2018). Square and city: history of canon Squares from Tehran to Shirāz. Shirāz: Niyaresh Publication [In Persian].
-----. (2023, in Press). A research on the works and circumstances of MirzāAbd al-Razzāq Kashipaz: Pioneer of Shirāz tile painters in Qājār era. Negareh doi: 10.22070/NEGAREH.2022.15759.2964 [In Persian].
Canby, Sh. (2012). Persian painting (M. Hosseini, Trans.). Tehran: University of Art ‎‎(Original work published 1993).‎
Forsat-e Shīrāzi, M. N. (1998). Asār-e-Ajam (Vol. 2). M. Rostgar Fasa'I (Ed.). Tehran: Amir Kabir Publishing [In Persian].
Homayouni, S. (1992). Hosseinieh Moshir (2th edition). Tehran: Soroush Publications [In Persian].
Kamali Sarwestani, K. (2005). Encyclopedia of Fars historical buildings. Shirāz: Cultural and Research Institute of Fars Encyclopedia in cooperation with Iran's Cultural Heritage and Tourism Organization [In Persian].
Kian, M. (2014). Hosseinieh Moshir of Shirāz and the tile paintings of 1931. Asar. 35 (64), 67-90 [In Persian].
Koleini, M. Y. (1984-1986). Al-Kāfi (Vol. 2). A. A. Ghafari & M. Akhundi (Eds.). Tehran: Dar al-Kutb al-Islamiyyah [In Persian].
Makkinejad, M. (2022). Fanne Jamil: Ali-Mohammad Isfahani, a tile-maker and painter of the Qājār era. Tehran: Matn Publication [In Persian].
Meshkinfam, H. (2019). A Homage to 100 years Culture of Scientific, Cultural, and Artistic achievements of Fars Province (Vol. 2: Traditional Art and Architecture). Shirāz: Hassan MeshkinfamFard Publishing [In Persian].
Ministry of Education, Endowments, and Handicrafts. (1936). Addendum to the 1935-1936 yearbook: the history of buildings and repairs in 1936. Tehran: Danesh Printery [In Persian].
Pakbaz, R. (2010). Encyclopaedia of Art (9th edition). Tehran: Farhang-e-Moa'ser  [In Persian].
-----. (2017). Iranian painting (from ancient times to today) (13th edition). Tehran: Zarrin and Simin Publications [In Persian].
Savari, M. & Sheikhi, A. (2023). Gol-o-Bolbol: The Transformation of the Sacred Plant in Iranian Art.  Journal of Iranian Handicrafts Studies, 5 (2), 101-114 doi: 10.22052/hsi.2022.243628.0 [In Persian].
Scarce, J. (2020). The Glory of Qājār Art (A. Baharlu & M. Ghāsemi, Trans.). Tehran: Tarh-o-Naghsh.
Seif, H. (1992). Glass Painting. Tehran: Soroush Publications [In Persian].
-----. (2011A). The portal of Imamzadeh Prince Qarib tomb in Shirāz (2th edition). Tehran: Publications of the Children and Adolescent Intellectual Development Center [In Persian].
-----. (2011B). Paintings of HaftenanTakiye Hall, Shirāz (2th edition). Tehran: Publications of the Children and Adolescent Intellectual Development Center [In Persian].
-----. (2012). Painting on tiles (3th edition). Tehran: Soroush Publications [In Persian].
Seyed Mousavi, A. (2018). Narrative Illustration on Qajar Tilework in Shirāz (Vol. 1). Dortmund: VerlagfürOrientkunde.
Society for the National Heritage. (1951). The tomb of Sheikh-e Ajal ostād-e Sokhan Sa'di Shirāzi. Tehran: Majlis Printery [In Persian].
Zomarshidi, H. (2012). Tile-works evolution in architectural works from the Safavid period until today. Journal of Iranian Architectural Studies,  1 (2): 65-78 [In Persian].
URLs:‎
URL1: https://www.cannes.com
URL2: http://ketaab.iec-md.org