مطالعه و تحلیل نقوش کاشیکاری‌های هفت‌رنگ خانهٔ قاجاری عطروش در شیراز ‏به‌منظور دستیابی به تنوع نقوش و اشکال مختلف هر نقش‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه صنایع‌دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران‏ (نویسنده مسئول)‏

2 دانش‌آموختهٔ کارشناسی‌ارشد صنایع‌دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

شیراز در دورهٔ قاجار در زمینه کاشیکاری صاحب‌سبک بود. حضور خانواده‌های هنردوست و کاشی‌نگاران هنرمند در دورهٔ قاجار باعث خلق کاشیکاری‌های زیبایی در این شهر شد و کاشی هفت‌رنگ به‌وفور در تزئین بناهای مختلف ازجمله خانه‌ها به‌کار رفت. از میان خانه‌های قاجاری دارای کاشیکاری در شیراز، خانهٔ عطروش نمونه‌های متنوع و بااهمیتی از کاشیکاری هفت‌رنگ دارد که برخی از آن‌ها در حال ازبین‌رفتن هستند. هدف پژوهش حاضر، مطالعه و تحلیل نقوش کاشیکاری‌های هفت‌رنگ خانهٔ عطروش به‌منظور دستیابی به تنوع نقوش و اشکال مختلف هر نقش در دورهٔ قاجار و ارائه تصاویر خطی این نقوش برای کمک به بازآفرینی کاشیکاری‌های خانه است که در حال نابودی هستند. پرسش پژوهش عبارت است از این‌که کدام نقوش و به چه شکلی در کاشیکاری‌های هفت‌رنگ خانه عطروش به‌کاررفته‌اند؟ روش انجام پژوهش توصیفی- تحلیلی، و شیوه گردآوری اطلاعات آن کتابخانه‌ای است و داده‌ها به روش کیفی تجزیه‌وتحلیل شده‌اند. به‌منظور انجام پژوهش، 10 تابلوی کاشیکاری هفت‌رنگ در خانهٔ عطروش بررسی شدند. یافته‌های پژوهش نشان داد نقوش متنوعی مانند نقوش گیاهی، جانوری، انسانی، اسطوره‌ای، نظامی، نقوش بیانگر مضامین روایتی- مذهبی، روایتی- ادبی و روایتی-روزمره در کاشیکاری‌ها به‌کاررفته‌اند. نقوش گیاهی به‌صورت گل و گلدان، و درخت و نقوش انسانی در قالب شخصیت مذهبی، ادبی، روحانی، فرد عادی و شکارچی تصویر شده‌اند. جانوران به‌صورت جانوران اهلی و وحشی و پرندگان عمدتاً در ترکیب با نقوش گیاهی دیده می‌شوند. نقوش اسطوره‌ای به‌شکل فرشته‌های بالدار و شیر و خورشید هستند. نقوش بیانگرِ مضامین روایتی به‌صورت اشاراتی به قصص قرانی، داستان‌های شاهنامه و پنج گنج نظامی و یا فعالیت‌های روزمره هستند و نقش نظامی به شکل سرباز ترسیم شده‌است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying and Analyzing the Motifs of Haft-Rang Tiling in Atrvash House in Shiraz to Explore the Variety of Motifs and their Forms

نویسندگان [English]

  • Qobad Kiyanmehr 1
  • Forogh Karimipur Davaninezhad 2
1 Associate Professor, Department of Handicrafts, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran. (Corresponding Author)
2 M.A. in Handicrafts, Department of Handicrafts, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Introduction
From the Safavid era to the end of the Qajar era, Shiraz has been one of the most important cities in terms of tile development. Shiraz statesmen and wealthy families played a significant role in developing the art of decorative tiling for their houses, and in this sense Shiraz houses have a special place compared to houses in other cities. Among these beautiful tiling practices, the tiling that was done by the local tile painters at the request of families such as Qawam al-Mulk, Mushir al-Mulk can be mentioned. Undoubtedly, the good taste of Shirazi people, the works of two great Iranian poets, Hafez and Sa’adi, religious beliefs, the existence of historical gardens, and the proximity to historical and ancient monuments such as Persepolis reliefs have been effective in the variety of motifs. Among Haft-Rang tiling of Shiraz’s Qajar houses, the tiling of Atrvash House, Narenjestan Qawam, Zinat al-Mulk House, Dokhanchi House, Mohtasham House, Sa’adat House, and Salehi House can be mentioned.
Research Method
In Shiraz, among Qajar houses with tiling, Atrvash House has represented various and important examples of Haft-Rang tiling, some of which have been destroyed. Therefore, the aim of the present research is to study and analyze the motifs of Haft-Rang tiling of Atrvash House to explore the variety of motifs and their forms in the Qajar era and, thus, to provide linear images of those motifs to help recreate tiling being destroyed in Atrvash House. The research focuses on this question: Which motifs and in which forms have been used in Haft-Rang tiling of Atrvash house in Shiraz? The method of research is descriptive-analytical; the method of data collection is library-based, and the method of analysis is qualitative. The statistical population of this research is 10 Haft-Rang tiling (5 tiling in the yard and 5 tiling in the pool house) from Atrvash House in Shiraz.
Research Findings
The findings of the research showed that in the pool house of Atrvash House, plant motifs (flowers, leaves, and trees), human motifs (men, women, and children), animal motifs (horses and dogs), a mythological motif (winged angels), motifs with religious-narrative themes (Holy Mary, Christ, Joseph, and bergamot), motifs with literary-narrative themes (Shirin taking a bath), motifs expressing daily-narrative themes (feasts, the meeting of clergymen and house holders), and a military motif (soldier) can be seen. The dimensions of pool house tiling are 80×100 cm. In the yard of Atrvash House, plant motifs (flowers, leaves, vases, and trees), a human motif (man), a mythological motif (lion, sword, and sun), motifs expressing religious-narrative themes (throwing Joseph into the well and Joseph’s kingdom), a motif expressing literary-narrative theme (the battle of Rostam and China's Khan), motifs expressing daily-narrative themes (hunting and washing), and animal motifs (horses, elephants, dogs, lions, gazelles, peacocks, and ringdoves) can be seen. The dimensions of yard tiling are 90×200 cm. The colors used in the tiling of the pool house and of the yard include fresh and lively colors. In all tiling, the faces are completely Qajar like, with wide and elongated eyebrows, and their clothes are also partly influenced by the fashion common to the Qajar era. Religious motifs represent the beliefs of the house holder and the people in the Qajar era. These motifs have been partly influenced by what people heard in mosques and the sermons of clergymen. The literary-narrative motif of Shirin taking a bath dates back to the end of the Sassanid era. Ferdowsi and, then, Nizami turned this narrative into poetry. This motif, along with the motif of Rostam and China's Khan are influenced by the lithographic books in the Qajar era. The military image of the soldier is influenced by the political conditions in the Qajar period and the paintings that the Qajar kings having made of their soldiers and military equipment. The motifs of hunting and horsemen are among the favorite Iranian scenes and can be seen in the works belonging to the Sassanid era. The presence of guns and hounds in the hunting scenes has been influenced by the European hunting patterns. The motif of lion and sun has existed in Iranian visual culture for a long time, and the sword added to this motif is a symbol of the sword of Imam Ali (peace upon him) and his courage. The motifs such as clergymen, house holders, and servants in tiling are influenced by the professions and the serf-lord society of the Qajar era. Flower and vase motifs are among the decorations of Iranian art and architecture, which were more elegant and detailed in the Qajar era. Winged angels are depicted inspired by the Sassanid era and are linked to European examples.
Conclusion
The motifs of tiling in the Qajar era had a great variety. The tile painters of the Qajar era portrayed realistically or abstractly what they saw in nature along with the beliefs and stories that were passed down from generations to generations. There is a wide variety of motifs such as plants, animals, mythological motifs, motifs expressing narrative themes, and motifs expressing military themes in tiles of Atrvash House. The variety of plant motifs is in the form of flowers, leaves, plant stems, trees, and vases. The variety of human motifs includes the female, the male, and children. Human motifs have been depicted either along with other humans and animals or alone in different scenes including those of nature, hunting, feast gatherings. Human motifs have been depicted unskillfully. A variety of mythological motifs is in the form of a pair of winged angels, and a lion, a sword, and the sun. The motifs expressing religious-narrative themes are in the form of references to the Quranic stories and include different periods in the life of Prophet Joseph and Holy Mary and Christ. The motifs expressing literary-narrative themes are in the form of references to the stories of Shahnameh and Nizami’s Panj Ganj, including Rostam and China's khan or Shirin’s taking a bath respectively. The variety of motifs expressing daily-narrative themes are in the form of feasting, hunting, the meeting of clergymen and house holders, and washing. Hunting tiling show the lion and gazelle huntings. In these types of tiling, hunters are depicted individually or in pairs with dogs, and they have put on Qajari clothes. The variety of animal motifs include birds, quadrupeds, and wild animals. The military motif is the soldier. In tiling of Atrvash House, liveliness, vitality, and innovation can be seen. In some tiling, the name of orderer has also been written.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shiraz
  • Atrvash House
  • Qajar Art
  • Qajar Tiling
  • Haft-Rang Tile Motifs
 
احتشام کاویانیان، محمد. (1354). شمس الشموس یا انیس النفوس. مشهد: نشر فرهنگ و هنر خراسان.
اسکرس، جنیفر. (1399). شکوه هنر قاجار (مجموعه مقالات فرهنگ، هنر و کاشیکاری عصر قاجار). ترجمهٔ علیرضا بهارلو و مرضیه قاسمی. تهران: نشر خط و طرح.
افسر، کرامت‌الله. (1353). تاریخ بافت قدیم شیراز. تهران: نشر انجمن آثار ملی.
آبراهامیان، یرواند. (1380). ایران بین دو انقلاب "از مشروطه تا انقلاب اسلامی". ترجمهٔ کاظم فیروزمند، محسن مدیر شانه‌چی، و حسن ‏شمس‌آوری. چاپ چهارم. تهران: نشر مرکز‏.‏
پنجه‌باشی، الهه، و دولاب، فاطمه. (1397). مطالعه ویژگی و ساختار نقوش سردر بناهای کاشیکاری‌شده در شیراز در دورهٔ قاجار. فصلنامه نگره. ‏‏14 (48)، 105-125. ‏doi: negareh.2019.886/10.22070‎
پورغلامحسین، آرزو. (1398). مطالعه تطبیقی سیر تحول طرح، نقش و رنگ در کاشیکاری دوره‌های صفویه و قاجار (نمونه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد نصیرالملک) (پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد منتشرنشده). دانشگاه سوره، تهران، ایران.
پهنادایان، شاهین. (1396). مروری بر ساختار اجتماعی و اقتصادی ایران عصر قاجار. فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، 13 (38)، 173-194.
خورشیدی، هادی. (1396). کاشیکاری در حرم مطهر رضوی. مشهد: به‌نشر.
دانش‌صدیق، محمدعلی. (1397). نقش مذهب در هنرهای حکومت قاجار. فصلنامه پژوهش‌نامه مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، ش. 12، 231-253. برگرفته از: https://civilica.com/doc/764470
دروویل، گاسپار. (1388). سفرنامه دروویل. ترجمهٔ جواد محیی. تهران:نشر گوتنبرگ.‏
دهقانی، رضا. (1392). تاریخ مردم ایران در دورهٔ قاجار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
ریاضی، محمد رضا. (1395). کاشیکاری قاجاری. تهران: نشر یساولی.
زارعی، محمدابراهیم، و حیدری باباکمال، یداله. (1395). تاملی بر مضامین هنری و منشا کاشی‌های قاجاری تکیه معاون‌الملک کرمانشاه. هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، 21 (68)، 53-64. doi: jfava.2016.59953/10.22059
سهیل ‌کش، لیلا. (1394). بررسی و تحلیل نقوش تصویری خانه عطروش شیراز ‏(پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد منتشرنشده). دانشگاه سوره، تهران، ایران. ‏
صالح‌پور، بهنام. (1394). مطالعه و مرمت خانه عطروش شیراز با رویکرد امکان‌سنجی احیا (پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد منتشرنشده). دانشگاه هنر اصفهان، ایران.
صراف‌زادگان، عبدالامیر. (1380). مقایسه رنگ و نقش در کاشی صفویه و قاجار (پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد منتشرنشده). دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
فریه، ر. دبلیو. (1374). درباره هنرهای ایران. ترجمهٔ پرویز مرزبان. تهران: نشر فروزان.
گلشاهی، عاطفه. (1400). تحلیل معناشناختی تصویرسازی عاشورایی کاشی‌نگاره‌های حسینیه مشیر شیراز ‏(پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد منتشرنشده). دانشگاه هنر اصفهان، ایران.‏
گل‌محمدی، حسن. (1370). دیوان کامل فتحعلی‌شاه قاجار. تهران: نشر اطلس.
معروفی‌اقدم، اسماعیل، و محمودی‌نسب، علی‌اصغر. (1392). تجدد و سنت‌گرایی در کاشیکاری دورهٔ قاجار (مطالعه موردی کاشیهای کاخ گلستان). همایش ملی باستان‌شناسی ایران، دانشگاه هنر بیرجند.
معتقدی، کیانوش، (1401).کاشی و کاشی‌کاران طهران در عصر قاجار. چاپ دوم. تهران: نشر دانیار.
منصوری جزآبادی، جمیله، حسینی، سیدهاشم و شاطری، میترا. (1395). بررسی و مطالعه مضامین نقوش کاشیکاری در حمام‌های تاریخی شهر اصفهان از آغاز دوره صفویه تا اواخر عصر قاجار. فصلنامه اثر، ش. 88، 73-76.
مومنی‌لندی، مهناز، و چیت‌سازیان، امیرحسین. (1395). نگاهی به عناصر نمادین کاشی‌نگاره‌های قاجار کرمان (مطالعه موردی ده اثر). نگارینه هنر اسلامی، ش. 11، 4-18.
منابع اینترنتی
URL1: http://www.freecad.ir
URL2: http://www.noandishaan.com
References
Afsar, K. (1974). The History of Old Texture of Shiraz. Tehran: AnjomanAsarMelli Press [In Persian].
Daneshsediq, M.A. (2000). The Role of Religion in the Arts of the Qajar Government. Quarterly Journal of Humanities and Islamic Strategic Studies. 2, 231-253. ISSN:2538-4317. [In Persian]
Dehqani, R. (2013). History of the Iranian People in the Qajar Era. Tehran: BongahTarjomevaNashrKetab Parse [In Persian].
Drouville, G. (2009). Drouville's Travelogue. Tehran: Gutenberg Press. (Original work published 1969). [In Persian].
Ebrahimian, E. (2001). Iran between Two Revolutions "from the Constitution to the Islamic Revolution". (K, Firozmand., M, ModirShanechi., and H, Shamsavari, Trans.). (Forth ed.). Tehran: Markaz Press. (Original work published 1998) [In Persian].
Ehtesham Kavianian, M. (1975). Shams al-Shomos or Anis al-Nofos. Mashhad: FarhangvaHonarKhorasan Press [In Persain].
Ferrier, R.W. (1995). About Iranian Arts. (P, Marzban, Trans.). Tehran: Forozan Press. (Original work published 1995) [In Persian].
Golmohammadi, H. (1991). Full Court of Fath Ali Shah Qajar. Tehran: Atlas Press. [In Persian].
Golshahi, A. (2021). A Semantic Analysis of Ashurai Imagery in Tiling of MoshirHosseinieh in Shiraz. M.A. Thesis. Isfahan University of Art. [In Persian].
Khorshidi, H. (2017).Tiling in the Holy Shrine of Razavi. Mashhad: Beh Press [In Persian].
MansuriJazabadi, J., Hosseini, S.H., and Shateri, M. (2016). Investigating and Studying the Themes of Tiles Motifs in the Historic Baths of Isfahan from the Beginning of Safavid Era to the End of Qajar Era. Athar. 88, 73-86. [In Persian]
MarofiAqdam, E., & MahmudiNasab, A.A. (2013). Modernity and Traditionalism in Qajar Era Tile Work (A Case Study of Golestan Palace Tiles). National Conference of Iran Archeology. Birjan University. [In Persian].
MomeniLandi, M., & Chitsazian, A.H. (2016). Looking at the Symbolic Elements of Qajar Tiling of Kerman (A Case Study of Ten Works). Negarineh Islamic Art. 11, 4-18. [In Persian]
Motamedi, K. (2022). Tile and Tile Workers of Tehran in Qajar Era. (Second ed.). Tehran: Danyar Press. [In Persian].
Pahnadayan, Sh. (2017). Review of the Social and Economic Structure of Qajar Era Iran. Political Science Quarterly.13(38), 173-194. [ In Persian]
Panjebashi, E., & Dolab, F. (2018). Studying the Characteristics and Structure of the Motifs in Head of Tiled Buildings in Shiraz during Qajar Era. Negareh. 14(48), 105-125 doi: negareh.2019.886/10.22070. [In Persian]
Purgholamhossien, A. (2019). A Comparative Study of the Evolution of Design, Motif, and Color in Safavid and Qajar Era Tiling (Case Study: Sheikh Lotfollah and Nasir al-Mulk Mosque). M.A. Thesis. Sure University. [In Persian].
Riazi, M.R. (2016). Qajar Tiling. Tehran: Yassavoli Press [In Persian].
Salehpur, B. (2015). Study and Restoration of Atrvash House in Shiraz with the Approach of Restoration Feasibility. M.A Thesis. Art University of Isfahan. [In Persian].
Sarafzadegan, A.A. (2001). Comparison of Color and Motif in Safavid and Qajar Tiles. M.A. Thesis. TarbiatModares University. [In Persian].
Scarce, J. (2020). The Glory of Qajar Art (A Collection of Articles on the Culture, Art and Tilling of the Qajar Era). (A. Baharlo., and M. Qasemi, Trans.). Tehran: KhatvaTarh Press [In Persian].
Soheil Kesh, L. (2015). Investigation and Analysis of Pictorial Motifs of Shiraz Atrvash House. M.A. Thesis. Sure University. [In Persian].
Zaree, M.E., & Heidary Babakamal, Y. (2016). Contemplating on the Artistic Themes and the Origin of the Qajar Tiles of Moaven al-MulkTekieh. Journal of Fine Arts: Visual Arts. 4, 53-64. Doi: jfava.2016.5993/10.22059. [In Persian]
 
URLs:
URL1: https://www. freecad.ir (accessed on 18 April 2022)
URL2: https:// www. noandishaan.com (accessed on 20 April 2022)