گونه‌‌شناسی انواع آرایه‌های بازشوها در شهر تاریخی ماسوله (مطالعهٔ موردی: محلهٔ مسجدبر)‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری معماری، گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، تبریز، ایران

2 استاد گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

3 دانشیار گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، تبریز، ایران (نویسنده مسئول)

4 دانشیار گروه فرش، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

 تزئینات یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های معماری ایرانی است و علاوه بر عملکرد زیبایی، دارای جنبه‌های دیگری نیز هست. شهر تاریخی ماسوله با قدمتی بالغ ‌بر ده قرن، گنجینه‌ای از هنرهای اصیل ایرانی است که در سال 13۵۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید و اکنون در مراحل ثبت جهانی سازمان یونسکو قرار گرفته‌است. این پژوهش با هدف گونه‌شناسی انواع آرایه‌های موجود در بازشوهای محلۀ مسجد‌‌‌بر شهر تاریخی ماسوله انجام‌ شده‌ و در صدد پاسخگویی به این پرسش‌هاست: بازشوهای محلهٔ مسجدبر ماسوله در چند سطح دسته‌بندی می‌گردند؟ چه مفاهیمی در شکل‌گیری آرایه‌های بازشوهای محلهٔ مسجدبر ماسوله مؤثر بوده‌اند؟ این پژوهش، به روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی و با بهره‌گیری از متون و اسناد کتابخانه‌ای و هم‌چنین جمع‌آوری اطلاعات در بستر مطالعات میدانی به انجام رسیده‌است. هم‌چنین جهت تحلیل عملکرد نقوش هندسی در دریافت نور طبیعی بازشوها از نرم‌افزار VELUX Daylight Visualizer 3 استفاده‌ شده‌است. نتایج پژوهش نشان‌دهندهٔ آن است که بازشوهای محلهٔ مسجدبر در پنج سطح شامل پنجره‌های تلفیقی، فاقد سَربَریَه، سَربَریَه‌‌‌های فاقد کتیبه، سَربَریَه‌‌‌های کتیبه‌دار و ارسی‌ها دسته‌بندی می‌شوند. درمجموع 19 الگوی هندسی متفاوت در ساختار بازشوهای محلهٔ مسجدبر به‌کارگرفته شده‌اند. نقوش گل و گیاه، نمادهای مذهبی و فرهنگی، اشکال و نمادهای بومی استان گیلان و تلفیق اعداد و اشکال هندسی پایه، از مهم‌ترین مفاهیم تأثیرگذار بر شکل‌گیری آرایه‌های بازشوهای محلهٔ مسجدبر هستند. نتایج تحلیل دریافت نور طبیعی، نشان‌دهندهٔ آن است که بازشوهای تلفیقی، فاقد سَربَریَه و ارسی‌ها دارای عملکردی مطلوب در دریافت نور هستند و بازشوهای سَربَریَه‌‌‌های کتیبه‌ای (تکی) و سَربَریَه‌‌‌های فاقد طرح حاشیه (تکی)، دارای عملکردی ضعیف در جذب نور طبیعی در محلهٔ مسجدبر هستند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Typology of Opening Arrays in the Historical city of Masouleh (A Case study of Masjedbar Neighborhood)

نویسندگان [English]

  • Saeid Hasanpour Loumer 1
  • Ahad Nejad Ebrahimi 2
  • Hassan Sattari Sarbangholi 3
  • Ali Vandshoari 4
1 PhD Graduate of Architecture, Department of Architecture and Urban Planning, Tabriz Branch, Islamic Azad University of Tabriz, Tabriz, Iran
2 Full Professor of the Department of Architecture and Urban Planning, Tabriz University of Islamic Arts, Tabriz, Iran
3 Associate Professor, Department of Architecture and Urban Planning, Tabriz Branch, Islamic Azad University of Tabriz, Tabriz, Iran. (Corresponding Author)
4 Associate Professor of Carpet Department, Tabriz University of Islamic Arts, Tabriz, Iran
چکیده [English]

 Introduction
Decorations, as important components, have long been one of and the most stable characteristics of Islamic architecture and art. One type of these decorations is openings. In addition to practical aspects, openings have presented diversity and enclosing beauty in Iranian architecture. The surface of the openings has mostly been decorated with geometric and vegetal patterns. The city of Masouleh has various geometric openings that have been embedded in this city for many centuries. Masouleh is located near (55 km away from) Rasht in Gilan province and in the southwest of Foman in a mountainous area with a height of 1050 meters above the sea level. This city is registered in the list of national monuments under number 1090. In the present research, an attempt has been made to analyze the types of decorations in the openings, the abundance of decorations in each of the openings, the concepts of decorations, and the drawing of arrays in Masjedbar openings.
Research Method
The current research aims to answer these questions: how many levels do the openings of Masjedbar neighborhood include? What concepts have been effective in the formation of arrays of openings in Masjedbar? In this research, an attempt has been made to analyze the decorations of the openings of 26 buildings in Masjedbar neighborhood, which are older than other residential buildings in this neighborhood. The method is descriptive-analytical and comparative. In the first step, the pictures of openings were prepared based on field surveys. In the next step, they were drawn by AutoCAD 2023 software. Also, to understand the proper amount of lighting, the dimensions of the openings, and the influence of the arrays on the lighting, optical simulation software "VELUX Daylight Visualizer 3" was used. In the last step, the results of the types of decorations in the openings, the abundance of decorations in each, the concepts of decorations, and the drawing method of the arrays in Masjedbar openings were presented.
Research Findings
The architecture of Masouleh has attracted the attention of many domestic and foreign tourists and researchers due to the use of authentic Iranian Islamic arts and its great compatibility with the nature and culture of society. The openings of the historical city of Masouleh, especially Masjedbar neighborhood, are one of the oldest and most beautiful arts where one can see the originality and artistic creativity of the artists of Masouleh and the province. Masjedbar neighborhood in Masouleh is considered one of the centers of the early formation of Masouleh; because of the presence of the mausoleum of Awn ibn Ali, it has earned special sanctity among the habitat of Masouleh. To meet the needs of its users, Masouleh’s buildings have various types of integrated openings, Sarbariahs with inscriptions (single), Sarbariahs without border design (single), openings without Sarbariah, and Orosies. The openings often consist of Girih-tiling and Ghavarebori decorations. Masouleh integrated openings have a two-part structure Sarbariah and bariah. These types of openings are the most common types of windows in Masjedbar neighborhood. The upper opening of the window, which is called Sarbariah, is fixed, and the bariah part consists of two parts that can be separated from each other. Sarbariahs are inscribed (single), have minimal decorations, and possess a minimum amount of space for light and ventilation. In the opening part of the bariah, a door without decorations is used, and the Sarbariah has two parts of girih-tiling decorations on the border and the middle inscription. Sarbariahs do not have a border design (single), have a similar structural and function similar to the windows of inscribed Sarbariahs (single) of Masjedbar neighborhood. Openings without Sarbariah in Masjedbar neighborhood have a surface with full light absorption capability in the bariah section and do not have Sarbariah or upper opening. The Orosies or rising windows of Masjedbar neighborhood have a structure with many Girih-tiling and Ghavarebori decorations. From the point of view of receiving light and natural ventilation of the interior, the Orosies are of a higher level than all other Masjedbar openings and have been used in the residential buildings and mosques of this neighborhood. The Orosies of residential houses have more decorations compared to the Orosies of mosques in Masjedbar neighborhood.
Conclusion
The research results show that Masjedbar openings are classified into five levels of integrated windows, openings without Sarbariah, Sarbariahs without inscriptions, Sarbariahs with inscriptions and Orosies. The present research results show that 19 geometric arrays of Girih-tiling and Ghavarebori were used in the structure of openings in Masjedbar. Ghavarebori arrays with checkered design, an eight-square shamseh knot, and a four-square knot are the most frequent patterns in the openings of Masjedbar neighborhood. The results of natural light reception analysis show that integrated openings, without Sarbariah and Orosies have a good performance in receiving light; Sarbariahs with inscriptions (single) and Sarbariahs without border design (single) have poor performance in absorbing natural light in Masjedbar neighborhood. The results of investigating the shapes of the geometric arrays of Masjedbar openings show that the plant shapes in the arrays of the openings are often taken from the designs and patterns of flowers and historical and mythological plants of Iran, which were very common in Iran's pre-Islamic buildings. Cypress tree, paisley, and lotus motifs are included in this category. Religious and cultural motifs and symbols are other effective factors in the formation of arrays of Masjedbar openings. Ghavarebori, chalipah, and chaharqol are more widely used in the openings of Masjedbar's religious buildings. The rhombus square knot is one of the few patterns native to Gilan in the arrays of Masjedbar openings. This pattern is often used in the openings of residential buildings and is a symbol of mat weaving in the plains of Gilan. The combination of numbers and basic geometric shapes is another effective concept on the formation of arrays of Masjedbar openings. These shapes, involving a combination of number eight, four and circular, rectangular and square motifs, are among the most used patterns in Masjedbar’s opening arrays.

کلیدواژه‌ها [English]

  • array
  • opening
  • Girih-tiling
  • Masouleh
  • Masjedbar
 آریان‌نژاد، محمد. (1390). چهارقل در هشت تفسیر. قم: رواق دانش.
بختورتاش، نصرت‌الله. (1387). نشان رازآمیز: گردونه خورشید، یا گردونه مهر. تهران: آرتامیس.
پندی، کیوان. (1388). ماسوله نگین ایران‌زمین. رشت: طاعتی.
پیرحیاتی، محمد. (139۴). نمادشناسی و اسطوره. تهران: روزنه.
تمدن ماسوله، حمزه. (1392). پژوهش 2۶00 ساله ماسوله: مستندی بر تاریخ 1300 ساله. رشت: دهسرا.
جعفری دهکردی، ناهید، علی‌بابایی، گلنار، و قاضی‌زاده، خشایار. (1۴00). ویژگی نمادین ستاره هشت‌پر و ارتباط آن با امام رضا (ع) به استناد علم اعداد (حروف ابجد). هنرهای صناعی ایران، ۴ ( ۶)، 8۵-98. doi:10.22052/hsi.2022.243528.0
حسن‌پور لمر، سعید. (139۵). بررسی و تحلیل تزئینات (گره‌چینی) به‌کاررفته در بناهای شهر تاریخی ماسوله، نمونه موردی: محلهٔ‏ کشه‌سر علیا. آرمانشهر، 9 (17)، ۳۶- 2۵.
حسن‌پور لمر، سعید، و جمالی، سیروس. (1399). قیاس تزئینات گره‌چینی در ساختار بصری پنجره‌های بازشو دو روستای تاریخی ماسوله و ابیانه. مطالعات تطبیقی هنر، 10 (19)، 31-۴۸. doi:10.29252/mth.10.19.31
حسن‌پور لمر، سعید، نژاد ابراهیمی، احد، ستاری ساربانقلی، حسن، و وندشعاری، علی. (1۴01). مطالعه تطبیقی هنر کومیکوی ژاپنی و گره‌چینی ماسوله ایران. پژوهش هنر، 12 (23)، 1-21. dor: ‎ 20.1001.1.23453834.1401.12.23.1.0
ذویاور، حامد، وحدتی، مهنوش، و مکی‌نژاد، مهدی. (139۴). معانی نمادین نقش‌مایه بته‌جقه. کیمیای هنر، 4 (15)، 99- 113.
رمضانی گورابی، بهمن، و کاظم‌نژاد، زهرا. (1390). رابطه بین توسعه پایدار معماری محیطی و طراحی اقلیمی در مناطق کوهستانی مطالعه موردی: شهرک ماسوله. آمایش، ۴ (1۴)، ۲۱-۳۸.
ستاری ساربانقلی، حسن، و حسن‌پور لمر، سعید. (1393). تزئینات گره‌چینی در بناهای محلهٔ‏ خانه‌بر ماسوله. هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، 19 (۴)، ۵۵-۶۶. doi: 10.22059/jfava.2014.55421
ستوده، هدایت‌الله. (139۶). نمادشناسی (نگاهی به نمادها و اسطوره‌های ایران و جهان در گذر زمان). تهران: ندای آریانا.
سهرابی مؤمن‌سرائی، حاتمه، و دل‌آور، منصوره. (1۴01). صنایع‌دستی گیلان (آموزش جامع حصیربافی): از یادگیری تا درآمدزایی. بندرانزلی: سپید قلم.
شجاعی، حیدر. (139۶). نمادشناسی تطبیقی (۵): رنگ‌ها، اعداد، اشکال، حروف، جهت‌ها، روزهای هفته، ماه‌های سال، چهارفصل سال، تهران: شهر پدرام.
شموسی، حسین، کاظم‌زاده رائف، محمدعلی، و میردریکوندی، صبا. (1۴00). بازشناسی تحلیلی نقش مربع در شکل گیری فضاهای معماری ایران در دوره صفویه. شباک، 7 (3)، ۵۶ - ۴۵.
شه‌کلاهی، فاطمه، و فهیمی‌فر، اصغر. (1399). مطالعه نقوش هندسی و مفاهیم آن‌ها در نسخه مصور سه مثنوی خواجوی کرمانی (نسخه 18113 کتابخانه بریتانیا). فصلنامه نگره، 1۵ (۵۶)، ۲۵-۳۷. doi: 10.22070/negareh.2020.3125
صالحی وژده نظری، فائزه. (1389). گل نیلوفر آبی در مکتب نقاشی گورکانی. نقش‌مایه، 3 (۵)، ۵۳-۶۰.
عابددوست، حسین، و کاظم‌پور، زیبا. (139۵). تحلیل ریشه‌ها و مفاهیم نقوش هندسی معماری دوره اسلامی در هنر کهن ایرانی. نگارینه هنر اسلامی، 3 (10)، ۴۱- ۵8. doi:10.22077/nia.2016.777
گلبو، فریده. (1388). نگاهی به ماسوله. تهران: ایران‌شناسی.
مبینی، مهتاب، و شافعی، آزاده. (139۴). نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی (با تأکید بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچ‌بری). جلوه هنر، 7 (۱۴)، ۴۵-۶۴. doi: 10.22051/jjh.2016.2126
محسنی، منصوره، و باستان‌فرد، متین. (1399). بررسی گونه‌های کهن‌الگوی چلیپا در معماری ایرانی. آرمانشهر، 13 (31)، ۱۲۵-۱۴۳. doi:10.22034/aaud.2020.113263
معماریان، غلامحسین. (1391). آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، گونه‌شناسی برونگرا. تهران: سروش دانش.
میراث فرهنگی ماسوله. (138۶). ماسوله 1. رشت: فرهنگ ایلیا.
میراث فرهنگی ماسوله. (139۶). ماسوله 2. رشت: فرهنگ ایلیا.
نجفوند دریکوندی، محبت، و وثیق، بهزاد. (1398). تطبیق نماد و نشانه‌های دفاع مقدس در هنرهای تجسمی و معماری دفاع مقدس، فصلنامه نگره، (۵0)، ۱۲۵-۱۴۹. doi: 10.22070/negareh.2019.3561.1963
Adkinson, R. (2018). Sacred Symbols Peoples Religions Mysteries /anglais. London: Thames Hudson.
Baake, M., Baake, M., & Grimm, U. (2017). Aperiodic order. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Bier, C. (2014). Geometry in Islamic Art. Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures, 1-21.
Kana'an, R. (2008). Architectural Decoration in Islam: History and Techniques. Springer Reference, 187-199.
Ostwald, M. J. (2015). Architecture and mathematics from antiquity to the future (Vol. 1: Antiq). Birkhauser Verlag Ag.
Sarhangi, R. (2012). Persian Architecture and Mathematics: An Overview. In R. Sarhangi (Ed.) Persian Architecture and Mathematics (197-201). Nexus Network Journal. Birkhäuser, Basel. 
References
Abeddoost, H., & Kazempour, Z. (2016). Analysis of the Origins and Concepts of the Geometric Patterns of the Islamic Period in the Persian Art. Negarineh Islamic Art, 3(10), 41-58. doi: 10.22077/nia.2016.777 [In Persian].
Adkinson, R. (2018). Sacred Symbols Peoples Religions Mysteries /anglais. London: Thames Hudson.
Aryan Nejad, M. (2011). Chaharqoul in eight interpretations. Qoum: Ravaaghe Danesh. [In Persian].
Baake, M., Baake, M., & Grimm, U. (2017). Aperiodic order. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Bakhtor Tash, N. A. (2008). Mysterious symbol: the Circle of the Sun, or the Circle of the Mehr. Tehran: Artamis. [In Persian].
Bier, C. (2014). Geometry in Islamic Art. Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures, 1-21.
Cultural Heritage of  Masouleh. (2007). Masouleh 1. Rasht: Elya. [In Persian].
Cultural Heritage of Masouleh. (2017). Masouleh 2. Rasht: Elya. [In Persian].
Hasan Pour Loumer, S. (2017). A Study on Decorations (Chinese Knotting) Used in Monuments of Masouleh Historical City, Case Study: Kasha-Sar Olia. Armanshahr Architecture & Urban Development, 9(17), 25-36. https://www.armanshahrjournal.com/article_44601_d67ce62e2560b3fb2d9f0eac1aad57f8.pdf [In Persian].
Hasanpour Loumer, S., & Jamali, S. (2020). Comparison of Gereh-chini Decorations in Visual Structure of theOpening Windows of the two Historical Villages of Masouleh and Abyaneh. mth; 10 (19), 31-48. http://mth.aui.ac.ir/article-1-1402-fa.html [In Persian].
Hasanpour Loumer S, nejad Ebrahimi A, Sattari Sarbangholi H, Vandshoari A. (2023). A Comparative Study of Japanese Kumiko Art and Iranian Masouleh Gereh-Chini. SciJPH.  12 (23), 1-21. Dor: ‎ 20.1001.1.23453834.1401.12.23.1.0 [In Persian].
Jafari Dehkordi, N., Alibabaei, G., & Qāzizādeh, K. (2021). Symbolic attribute of the eight-pointed star and its relation to Imam Reza (AS) based on the numbers science (abjad). Journal of Iranian Handicrafts Studies, 4(1), 85-98. doi: 10.22052/hsi.2022.243528.0 [In Persian].
Kana'an, R. (2008). Architectural Decoration in Islam: History and Techniques. Springer Reference, 187-199.
Kardovani, G. (2009). A look at Masouleh. Tehran: Iranshenasi. [In Persian].
Memariyan, G. R. (2012). Familiarity with Iranian residential architecture, extroverted typology. Tehran: Sourosh-Danesh. [In Persian].
Mobini, M., & Shafei, A. (2016). The role of mythological and Sacred Plants in Sassanid Art (With emphasis on relief, metalworking and stucco). Glory of Art (Jelve-y Honar) Alzahra Scientific Quarterly Journal, 7(2), 45-64. doi: 10.22051/jjh.2016.2126 [In Persian].
Mohseni, M., & Bastanfard, M. (2020). A Study of Ancient Types of Cross Pattern in Iranian Architecture. Armanshahr Architecture & Urban Development, 13(31), 125-143. doi: 10.22034/aaud.2020.113263 [In Persian].
Najafvand drikvandi, M., & Basigh, B. (2019). A Comparative Study of the Holy Defense’s Signs and Symbols in Architecture and Visual Arts. Negareh Journal, 14(50), 124-149. doi: 10.22070/negareh.2019.3561.1963 [In Persian].
Ostwald, M. J. (2015). Architecture and mathematics from antiquity to the future (Vol. 1: Antiq). Birkhauser Verlag Ag.
Pandi, K. (2009). Masouleh the jewel of Iran land. Rasht: Taati. [In Persian].
Pirhayati, M. (2015). Symbolism and mythology. Tehran: Rozaneh. [In Persian].
Ramezani Gorabi, B., & Kazem Nejad, Z. (2011). The relationship between the sustainable development of environmental architecture and climate design in mountainous areas, a case study: Masouleh town. Amayesh, 4(14), 21–38. https://sid.ir/paper/130731/fa[In Persian].
Salehi Vazhdeh Nazari, F. (2010). Lotus Flower in Gorkani School of Painting. Naghsh- Mayeh, 3(5), 53–60. https://sid.ir/paper/184153/fa [In Persian].
Sarbangholi, H. S., & Hasanpour Loumer, S. (2014). The Ornamentations of Girih Tiling in Buildings of the Khanebar Neighborhood in Masouleh. Journal of Fine Arts: Visual Arts, 19(4), 55-66. doi: 10.22059/jfava.2014.55421 [In Persian].
Sarhangi, R. (2012). Persian Architecture and Mathematics: An Overview. In R. Sarhangi (Ed.) Persian Architecture and Mathematics (197-201). Nexus Network Journal. Birkhäuser, Basel. 
Shahkolahi, F., & Fahimifar, A. (2020). The Study of the Geometric Motifs and Their Concepts in the Illustrated Manuscript of the Three Poems by Khwaju Kermani (British Library, add. 18113). Negareh Journal, 15(56), 25-37. doi: 10.22070/negareh.2020.3125 [In Persian].
Shamosi, H., Kazem Zadeh Raef, M. A., & Mirdarikondi, S. (2021). Analytical recognition of the Square’s role in the formation of Iran’s architectural spaces during the Safavid period. Shabak, 7(3), 45–56. https://sid.ir/paper/967172/fa [In Persian].
Shojaei, H. (2017). Comparative symbolism (5): colors, numbers, shapes, letters, directions, days of the week, months of the year, four seasons of the year. Tehran: Shahre Pedram. [In Persian].
Sototeh, H. A. (2017). Symbolology (A look at the symbols and myths of Iran and the world over time). Tehran: Nedaye Aryana. [In Persian].
Souhrabi Momen Saraei, H., & Delavar, M. (2022). Guilan Handicrafts (Comprehensive Mat Weaving Training): From learning to Income generation. Bandare Anzali: Sepid Ghalam. [In Persian].
Tammadon, H. (2013). The 2600-year Research of Masouleh: A documentary on 1300-year history. Rasht: Dehsara. [In Persian].
Zoyavar H, Vahdati M, Makinejad M. (2015). Symbolic Meanings of Persian Paisley (Bote Jeghe). Kimiya-ye-honar. 4 (15), 99-113. http://kimiahonar.ir/article-1-410-fa.html [In Persian].