بازاندیشی فرم و مفهوم در نقوش بازنمایانهٔ موجودات ذی‌روح کاشی‌های حرم امام رضا(ع) در عصر صفوی، با تأکید بر رواق ‏گنبد الله‌وردیخان‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه هنر، تهران، ایران ( نویسندهٔ مسئول)

2 دانشجوی دکتری گروه تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

3 استادیار گروه مرمت و احیای بناهای تاریخی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران

چکیده

حرم مطهر رضوی یکی از مهم‌‌ترین مکان‌‌های مذهبی در جهان تشیع و ترکیب بی‌‌نظیری از هنرنمایی معماران و صنعتگران ادوار مختلف هنر ایران‌زمین است. چرایی حضور نقوش بازنمایانهٔ موجودات ذی‌‌روح در تزئیناتِ کاشی‌‌کاری موجود در آستان قدس رضوی و به‌ویژه تصویر بیش از 450 جانور نقش‌بسته بر رواق گنبد الله‌‌وردیخان در عصر صفوی، به‌‌‌رغم محظورات فقهی طرح‌شده در منابع مکتوب و دیدگاه‌‌های عُرفی آن روزگار، مسئلهٔ اصلی این تحقیق است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته‌‌ و داده‌ها به شیوهٔ کتابخانه‌‌ای و مشاهدات میدانی گردآوری شده‌اند. در انجام پژوهش ضمن مطالعات تاریخی، نمونه‌‌ها به شیوهٔ تطبیقی نیز موردبررسی و تحلیل قرار گرفته‌‌اند. جامعهٔ آماری مورد پژوهش، تمام نقش‌مایه‌‌های موجود بر کاشی‌‌های صحن عتیق و رواق گنبد الله‌‌وردیخان از دورهٔ صفوی است؛ هم‌‌چنین برای انجام این تحقیق، پنج نسخه از کتاب عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات اثر محمد زکریای قزوینی، مربوط به سده‌‌های نهم و دهم ه.ق نیز موردتوجه قرار گرفته‌اند. گمان می‌‌رود نقوش کاشی‌‌کاری‌‌های رواق و تصاویر نسخه‌‌های عجایب المخلوقات، به دلیل سابقهٔ تشیع زکریای قزوینی و سویهٔ آموزشی مطالب این کتاب و هم‌‌چنین علایق مذهبی الله‌‌وردیخان و سابقهٔ مسیحیت و رویکردهای شمایل‌‌گرایانهٔ او قابل تطبیق و مقایسه هستند. تفاوت محتوایی کتیبه‌‌های نوشته‌شده بر کاشی‌‌های رواق نیز که کارکردی آموزشی و مشابه شمایل‌‌های کلیساهای شرقی دارد، بر امکان این مقایسه می‌‌افزاید. با توجه به این شباهت‌‌ها و البته اهمیت جایگاه مذهبی حرم مطهر رضوی و بناهای پیرامونی آن در اعتقادات مذهبی شیعیان عصر صفوی، نویسندگان معتقدند بانی و سایر دست‌‌اندرکاران تزئین این بنا، با هدف تأمین توأمان دیدگاه‌‌های مذهبی و دیدگاه عوام، از نقوش به تصویر کشیده‌‌شده در نسخه‌‌های عجایب المخلوقات استفاده کرده‌‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Revision of Forms and Concepts in the Representation of Figural Motifs in Imam Reza's Shrine in the Safavid Era with an Emphasis on the Allahverdi Khan Dome Portico

نویسندگان [English]

  • Davoud Ranjbaran 1
  • Ehsan Arman 2
  • Amirhossein Salehi 3
1 Associate Professor of Comparative and Analytical History of Islamic Art, Tehran University of Art, Tehran, Iran. (Corresponding Author)
2 PhD Student of Comparative and Analytical History of Islamic Art, Tehran University of Art, Tehran, Iran
3 Assistant Professor, Department of Restoration and Rehabilitation Of Historic Buildings, Semnan University, Semnan, Iran
چکیده [English]

 Introduction
The Holy Shrine of Razavi is one of the most important religious places in the world of Shia and a unique combination of architects and artisans from different periods of Iranian art. Islamic art has always been in conflict with the figural representation, especially in the realm of religious arts.This research aims to investigate the reason for the presence of figural representation in the tile decorations in the threshold of Razavi's holy shrine, especially the image of more than 450 painted animals on the portico of Allahverdi Khan dome in the Safavid era, despite the legal prohibitions found in jurisprudence books and viewpoints.
Research Method
This paper has adopted a descriptive-analytical method. It  has been carried out through library study and field observations along with historical studies in a comparative way. The findings have been examined and analyzed. Statistical domain in this study includes all 486 figural motifs represented in the tiles of the Allahverdi Khan Dome portico, and the figures of five selected Manuscripts of Aja'ib al-Makhluqat and Ghara'ib al-Mawjudat, a book by Mohammad Zakaria Qazvini that was illustrated in the 9th, 10th, and 11th centuries AH. such as  Princeton university library Manuscript writen on 865 AD, Chester Beatty's Dublin Library Manuscript written on 952 AD, the Manuscript in Cambridge University Library writen on 974 A.H., the Library Manuscript of Manchester University written on 1040 A.H., and the Manuscript of Harvard University written on 1055 A.H.
Research Findings
The figural motifs representation on the portico tiles of Allahverdi Khan Dome was not similar to any animal decorations of other religious buildings in terms of the number and variety of motifs. The juxtaposition of mythological creatures such as dragons and Simorgh with birds such as peacocks, parrots, and pheasants, which cannot appearantly be compared with religious concepts, indicated the need for further investigation to discover the possible reasons of their occurrence.The studies carried out on the jurisprudential views and opinions of powerful and influential scholars of the Safavid era, such as Mohaghegh Karki and Sheikh Baha'i, indicated that they emphasized the abhorrence of decorating the place of pray (Allahverdi Khan Dome porch as a building adjacent to Hazrat Reza's tomb was the place to pray) with plant motifs, being another figural motif forbidden for representation. The significant difference in the number of animal images and motifs in the decoration of the portico, compared with other buildings of the holy shrine, indicated the lack of prevalence of such subjects in the decoration of religious buildings of the Safavid era. Due to the numerous visual and content commonalities, among these images and the illustrations of different versions of Aja'ib al-Makhluqat and Ghara'ib al-Mawjudat, it seemed that the selection and the use of these images and motifs were formed in a completely conscious manner. Zakariya Qazvini is a Shia historian and geographer who visited  Ibn Arabi and was influenced by his belief of unity of existence. The late Agha Bozorg Tehrani considered him Shia in his book, Al-Zariya.The book of Aja'ib al-Makhluqat and Ghara'ib al-Mawjudat  is known as an educational and encyclopedic text about creation and various creatures. The most important purpose of its writing could be the attention it could drew from the audience towards the essence of God. Another point is, Allahverdi Khan's devotion to Mulla Sadra, who himself was one of the philosophers believing in the unity of existence. The association of the previous topics with Christianity and iconographyic thought of Allahverdi Khan, as a new Muslim with Armenian background, along with the differences in the implications of the inscriptions written on the tiles of the portico of Allahverdi Khan's dome remind one of its functional similarity with the religious icons in the church. In comparison with other religious buildings and even the adjacent porticoes in The Holy Shrine, this building has a different content and is education-oriented.
Conclusion
Among all the religious buildings of the Safavid era, including mosques, imamzadehs, monasteries, and tombs, there are few buildings that can be compared with the Allahverdi Khan portico in terms of the amount of use of figural motifs. According to existing similarity and the religious position of Razavi Holy Shrine and buildings in the religious beliefs of the Shiaes in the Safavid era, it seems that architects and others involved in the construction and decoration of the Allahverdi Khan portico have made a conscious effort with the aim of the mitigation of the possible objections of religious men and ordinary people to the figural motifs represented on the building. To gain the satisfaction of Allahverdi Khan, as the founder and orderer of the portico, they used images from the characters and images in books such as Ajaib al-Makhluqat va Ghareeb Al-Mawatyat.

کلیدواژه‌ها [English]

  • decorations of Islamic architecture
  • figural representational motifes
  • Allah Vardi Khan
  • Aja'ib al-Makhluqat & Ghara'ib al-Mawjudat
  • Imam Reza's shrine

مراجع

 قرآن کریم، (1373). ترجمهٔ محمدمهدی فولادوند.قم: (دفتر مطالعات تاریخ ومعارف اسلامی).  
آژند، یعقوب. (1393). هفت اصل تزئینی هنر ایران. تهران: انتشارات پیکره.
احتشام کاویانیان، محمد. (13۵۵). شمس الشموس یا تاریخ آستان قدس. مشهد: انتشارات آستان قدس.
استیرلن، هانری. (1377). اصفهان، تصویری از بهشت. ترجمهٔ جمشید ارجمند. تهران: انتشارات فرزان روز، (1976).
اسکندربیک منشی. (1317). تاریخ عالم‌آرای عباسی (ج. 2). تهران: نشر آشنا.
اشکواری، محمدجعفر. (1398). جهان‌‌شناسی در عجایب‌‌نگاری‌‌ها. دوفصلنامه تاریخ علم، 17 (1)، 1-3۵. doi: 10.22059/jihs.2019.285949.371497
اعتمادالسلطنه، محمدحسن. (1301ه.ق). مطلع الشمس. چاپ سنگی.
بلوم، جاناتان، و دیگران. (1392). تجلی معنا در هنر اسلامی، ترجمهٔ اکرم قیطاسی. چاپ دوم. تهران: انتشارات سورهٔ مهر (2011).

بهدانی، مجید، و خزائی، محمد. (1399). بررسی نقوش کاشی‌‌های زرین‌‌فام با موضوع صور فلکی در امامزاده جعفر دامغان (با تأکید بر نسخه صورالکواکب قرن هفتم هجری). نشریه نگره، 1۵ (۵۶)، 39-۵۱. doi:10.22070/negareh.2020.3124

بهشتی، محمدرضا. (1389). مساجد ایرانی، مکان معراج مومنین. تهران: روزنه.

     بیگ بابا‌‌پور، یوسف. (1392). متن عربی و فارسی عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات زکریای قزوینی. تهران: سفیر اردهال.
جعفریان، رسول. (1389). صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست (ج. 13). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حسینی، سیدهاشم. (139۴). نقوش حیوانی در تزئینات کاشیکاری صحن عتیق حرم مطهر رضوی. همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر اسلامی، موسسه آموزش عالی فردوس مشهد.
حصوری، علی. (1389). اژدها. در دایره‌‌المعارف بزرگ اسلامی. برگرفته از وبگاه: https://www.cgie.org.ir/fa/article/233780
خان‌حسین‌آبادی، عطیه، و اشراقی، مهدی. (1397). مفاهیم‌‌ نمادین نقوش حیوانی کاشی‌‌کاری گنبد الله‌وردیخان از دوره صفویه در حرم مطهر رضوی. نشریۀ مطالعات هنر اسلامی، 1۴ (31)، 1-3۵. 10.22034/ias.2018.91703 : doi
خورشیدی، هادی. (13۹۴). گونه‌‌شناسی و بررسی کاشی‌‌کاری حرم مطهر رضوی در دوران معاصر. آستان هنر، ۵ (11) ، ۵۸-۶۷.
دانشوری، عباس. (1390). مقابر برجی شکل سده‌‌های میانی ایران. تهران: سمت.
دلاواله، پیترو. (1370). سفرنامه پیترو دلاواله. ترجمهٔ شجاع‌الدین شفا. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
زمانی، محبوبه، اکبری، امیر، و متولی حقیقی، منا. (۱۴01).بررسی تطبیقی شکل‌‌گیری رواق الله‌‌وردیخان حرم مطهر رضوی بر مبنای وجود‌‌شناسی حکمت متعالیه ملاصدرا. پژوهشنامهٔ خراسان بزرگ، ش. ۴۸، 89– 112. doi:10.22034/JGK.2022.308570.0
شاردن، ژان. (13۴۵). سفرنامه شاردن. ترجمهٔ محمد عباسی. تهران: امیرکبیر.
شریعت، زهرا. (۱۳۸۶). تزئینات کتیبه‌‌ای آستانهٔ مقدس قم. نشریۀ مطالعات هنر اسلامی، ۴ (7)، 89-110.
شوالیه، ژان. (1400). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. تهران: کتاب‌سرای نیک.
شهرامی، فاطمه‌‌سادات، و شیخی، علیرضا. (1399). مطالعه و تعامل کتیبه‌‌ها و مرغان نقش‌‌بسته بر رواق الله‌‌وردیخان در مجموعه حرم امام رضا (ع). نشریه نگره، ش. ۵۵، ۵– 19. doi:  10.22070/NEGAREH.2020.3022
شیخ بهایی، محمدبن حسین (بی‌تا). جامع عباسی. چاپ دیجیتال براساس چاپ سنگی.
طاهری قمی، سیدمحمد. (1399). واکاوی نسبت قوهٔ خیال با عجایب‌نگاری در نگارگری ایرانی اسلامی. پیکره، 9 (21)، 37-۵2. doi: 10.22055/PYK.2020.16546
عالم‌زاده، بزرگ. (139۴). حرم رضوی به روایت تاریخ. مشهد: به‌نشر.
عبدلی، محمد، و گرکنی، راضیه. (1392). اسطوره‌‌های شرق. تهران: جمال هنر.
عکاشه، ثروت. (1380). نگارگری اسلامی. ترجمهٔ سید‌‌غلامرضا تهامی. تهران: انتشارات سوره مهر (1981 ).
قزوینی، زکریا بن محمد ‌‌بن ‌‌محمود. (10۴۱ ه.ق). عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات. نسخه موجود در کتابخانهٔ جان رایلندز منچستر.
قمی، قاضی احمد  منشیقمی. (1383). خلاصه التواریخ. تصحیح احسان اشراقی. چاپ دوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کدیور، جمیله. (1378). تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران. تهران: طرح نو.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ. (1379). تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی. ترجمهٔ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی (نشر اثر اصلی 1965).
کرکی، علی بن حسین. (1370). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: انتشارات آل البیت.
کمندلو، حسین. (1398). نقش نهان: معرفی و شناسایی نقش‌مایه‌های انسانی و جانوری در کاشی‌کاری‌های حرم مطهر رضوی (عهد صفویه تا دوران معاصر). مشهد: به‌‌‌نشر.
گرابار، اولگ. (139۶). شکل‌‌گیری هنر اسلامی. ترجمهٔ مهدی گلچین عارفی. تهران: انتشارات سینا (نشر اثر اصلی 1973).
مفضل بن عمر، (1388). توحید مفضّل. ترجمۀ محمد باقر مجلسی، با تصحیح محمد فربودی. قم: انتشارات بقیه‌الله.
ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی. (1380). المبدأ و المعاد. به کوشش سید جلال‌‌الدین آشتیانی. قم: بوستان کتاب.
نظرکرده، اعظم. (139۵). گزیده اسناد معماری و تعمیرات حرم و امکان متبرکه رضوی (از صفویه تا قاجار). مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
هُجویری، علی بن عثمان. (137۵). کشف المحجوب. به تصحیح والنتین ژوکوفسکی و مقدمهٔ قاسم انصاری. تهران: انتشارات طهوری.
واتسون، اولیور. (1383). سفال زرین‌فام ایرانی. ترجمهٔ شکوه ذاکری. تهران: انتشارات سروش (1974).
یاحقی، محمد‌‌جعفر. (1375). فرهنگ اساطیر و داستان‌‌واره‌‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
Blair, S. (2014). Text and Image in Medieval Persian Art. Edinburgh: Edinburgh University Press (Edinburgh studies in Islamic art).
Natif, M. (2011). The Painter’s Breath and Concepts of Idol Anxiety in Islamic Art. In J. Ellenbogen & A. Tugendhaft (Eds.), Idol Anxiety (pp 41-55). Stanford, California:Stanford University Press.
References
The Holy Quran, (1394). (M.M.Foladvand, Trans.). Qom: Department of Islamic History and Knowledge Studies.[in Persian].
Abdoli. M, & Garekni. R. (2012). Myths of the East, Tehran: Jamal Hanar.[in Persian].
Ajand, Y. (2013). Seven decorative principles of Iranian art. Tehran: Peikareh. [in Persian].
Alemzadeh, B. (2014). Razavi shrine according to history. First edition, Mashhad: Beh Nashr.  [in Persian].
Ashkvari, M. J. (2018). Cosmology in Wonders. History of Science. 17(1),1-35.Doi: 10.22059/jihs.2019.285949.371497 [in Persian].
Atarodi Guchani, A. (1992). History of Astan Quds Razavi, Tehran: Atarod. [in Persian].
Blair, S. (2014). Text and image in medieval persian art. Edinburgh: Edinburgh University Press (Edinburgh studies in Islamic art).
Bloom, J. et al, (2012). Manifestation of Meaning in Islamic Art,  (A.Qitasi, Trans.). second edition, Tehran: Surah Mehr. [in Persian].
Behdani, M., Kazaee, M., (2020) A study of luster tiles motifs with the subject of the constellation from Imamzadeh Jafar Damghan (with an Emphasis on Manuscript of Sovar-al Kavakeb in 7 A.H), Negareh, 15.(56), 38 – 51. doi :10.22070/NEGAREH.2020.3124. [in Persian].
Beheshti, M. (2010),Iranian mosquea place for believers ascension, Tehran: Rozaneh. [in Persian].
Beyg Babapour, Y. (2012). The Arabic and Persian text of Qazvini's miracle book"Aja'ib al-Makhluqat & Ghara'ib al-Mawjudat, Tehran: Sefir-e- Ardahal.[in Persian].
Chardin, J. (1966). Chardin's travel book, ( M.Abbasi, Trans.). Tehran: Amir Kabir. [in Persian].
Daneshvari, A. (2013).Medival Tomb Towers of  Iran. Tehran: Samt. [in Persian].
Deala valle, p. (1991). The travelogue of Pietro Della valle,(S.Shafa, Trans.). Tehran: Scientific and Cultural Publications. [in Persian].
Ehtsham Kavianian, M. (1976). Shams ol-Shomos or the history of Astan Quds. Mashhad: Astan-e-Quds. [in Persian].
Eliade, Mircha. (1999), the myth of eternal return, (B. Sarkarati, Trans.). Tehran: Ghatreh Publishing. [in Persian].
Etimad al-Saltaneh, M. H. (1922), Matla-ol-Shams. [in Persian].
Hojwiri, A.(1996). Kashf al-Mahjoob, edited by Valentin Zhukovsky and introduction by Qasem Ansari, Tehran: Tahori Publications.[in Persian].
Grabar, O. (2016).The formation of Islamic art,(M.Golchin Arefi, Tehran.).Tehran: SinaPublications. [in Persian].
Jafarian, R. (2010). Safavid in the field of religion, culture and politics. Volume 1-3. Qom: University and District Research Institute. [in Persian].
Hasoori, A. (2010), Dragon, the great Islamic encyclopedia (http://cgie.org.ir/fa/article/233780/). [in Persian].
Hosseini, H. (2014). Animal motifs in the tiling decorations of the ancient courtyard of Motahar Razavi shrine. National conference on the role of Khorasan in the flourishing of Islamic art. Mashhad. [in Persian].
Kadivar, J.(1999). Evolution of Shia political discourse in Iran. Tehran: Tarh-e-no. [in Persian].
Kamandlo, H. (2018). Naqshe Nahan: Introduction and identification of human and animal motifs in the tile work of Razavi's holy Shrine (Safavid era to modern times). First Edition. Mashhad: Beh Nashr. [in Persian].
Karki, A., (1991). Jami al-Maqasad fi Sharh al-Qavaed. In Arabic, Qom: Al-El-bayt Publications. [in Persian].
Khan Hosseinabadi, A., & Eshraghi, M. (2017). Symbolic concepts of animal motifs in the dome of Allah Vardikhan from the Safavid period in the holy shrine of Razavi. Islamic Art Studies. Year . No. 31. 1-35. Doi: 10.22034/ias.2018.91703 [in Persian].
Khorshidi, H. (2014). Typology and examination of the tile work of Motahar Razavi shrine in the contemporary era. Astan-e-Honar. 58-67.. [in Persian].
Krachkovsky, I. Y. (2000). History of Geographical Writings in the Islamic World,(A.Payandeh,Trans). Tehran: Elmi va Farhangi Publications.[in Persian].
Mufazzal bin Omar, (2009). Tawhid-e- Mofazzal( M.B.Majlesi, Trans.). corrected by M. Farboodi. Qom: Baqiyyatallah Publications.
Molla Sadra, S. M. (2002). Al-Mabdaand Al-Ma'ad, corrected by S.J. Ashtiani. Qom: Bostan-e-Kitab. [in Persian].
Natif, M. (2011).The Painter’s Breath and Concepts of Idol Anxiety in Islamic Art. In: Ellenbogen J, Tugendhaft A, editors. Idol Anxiety.Stanford, California:Stanford University Press;. p. 41–55.
Nazarkardeh, A. (2015). A selection of architectural documents and repairs of the shrine and the blessed possibility of Razavi (from Safaviyyah to Qajar), Mashhad: Astan Quds Razavi. [in Persian].
Okasha, Th. (2001). Islamic painting, (S.Gh. Tahami, Trans.). Tehran: Surah Meh. [in Persian].
Qazvini, Z. (1632). The wonders of creation and the strangeness of existence,Manuscripte in the John Rylands Library, Manchester.(Persian MS 3).[in Persian].
Qumi, Qh. A. (2004). Khulasa-tut-Tawarikh.Edited by Ehsan Eshraghi. Tehran: Tehran University press. [in Persian].
Serlo, J. E. (2012). A culture of symbols, (M.Ohadi, Trans.). Tehran: Dastan Publications. [in Persian].
Shahrami, F, & Sheikhi, A. (2019). Study and interaction of inscriptions and carved birds on the portico of Allah Vardikhan in the shrine complex of Imam Reza (AS). Negareh. 15 (55), 5-19. Doi:  10.22070/NEGAREH.2020.3022[in Persian].
Shariat, Z. (2016). Inscription decorations of the holy threshold of Qom. . Islamic Art Studies. 4.(7),89-110. [in Persian].
Sheikh Baha'i, M. Jame Abbasi. Digital printing based on lithography. [in Persian].
Skanderbeek, M. (1938). Alam Arai Abbasi,Volume 2. Tehran: Ashna. [in Persian].
Stirlen, H. (1998). Isfahan, a picture of heaven, (J.Arjamand, Trans.). Tehran: Tandis-e-Noqrei. [in Persian].
Taheri-e-Qomi, M. (2019). Analysis of the relationship between the power of imagination and wonder painting in Islamic Iranian painting. Pikreh, 9(21), 37-52. Doi: 10.22055/PYK.2020.16546.[in Persian].
Watson, O.( 2013). Persian Luster Ware. (S.Zakari, Trans.). Tehran: Soroush. [in Persian].
Yahaghi, M. J. (2018).The culture of myths and stories in Persian literature. Tehran: Farhang-e-moaser. [in Persian].
Zamani. M, Akbari. A, & Mutvalli Haghighi, M. (2022). A comparative study of the formation of the Allah-Verdikhan portico of the Imam Raza shrine based on the ontology of the sublime wisdom of Molla Sadra. t Khorasan-e-Bozorg. (48). 89-112. Doi:10.22034/JGK.2022.308570.0. [in Persian].

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار