بازیابی مفهوم و عملکرد چرخ‌های حکاکی در گوهرتراشی

نویسندگان

1 استاد، گروه مطالعات عالی هنر، پردیس هنرهای زیبا، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه تهران.

2 دانشجوی دکتری، تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه تهران.

چکیده

گوهرتراشی از پرسابقه‌ترین حوزه‌های فنی و علمی در فرهنگ اسلامی است. دامنۀ کاربرد این رشته، وسیع بوده و از ‌جمله در ساخت زیورآلات، مُهرها، حرزها و طلسمات کاربرد دارد. بخشی از اطلاعات مربوط به گوهرتراشی در رسالاتی موسوم به «گوهرنامه»‌ بازتاب یافته است. گوهرنامه‌ها، معمولاً به معرفی شیوه‌های گوهرشناسی (کانی‌شناسی) می‌پردازند. مباحث تمدنی، علوم طبی، علوم حدیث، جنبه‌های فنی تراش و جلای سنگ‌ها نیز از دیگر مفاد این رسالات است. مباحث فنی گوهرتراشی در این منابع، غالباً به ‌اشاره و مختصر طرح شده و گاه با تعابیر تخصصی یا نامأنوس همراه شده است. از این رو، درک و کشف دانش پیشینیان در این مورد با ابهاماتی روبروست. یکی از این موارد، تنوع چرخ‌های تراش و جلاست که به‌رغم اشاره در اغلب گوهرنامه‌ها، مفهوم و عملکرد آنها مبهم و نامشخص باقی مانده است. از این رو، پرسش اصلی این تحقیق آن است که چرخ‌‌های حکاکی مصطلح در گوهرنامه‌های فارسی، دارای چه ویژگی‌هایی از نظر مفهوم، نوع شکل، ساختار و عملکرد بوده‌اند؟

هدف این مقاله، شناخت بیش‌تر این هنر و شیوه‌های به کارگیری چرخ‌های حکاکی در گوهرتراشی بر اساس متون و اصطلاحات رایج در گوهرنامه‌هاست. در ابتدای مقالۀ حاضر، گوهرنامه‌ها و ساختار محتوایی آنها به اجمال، معرفی و بررسی شده است. سپس بسامد اصطلاحی چرخ‌های گوهرتراشی (حکاکی) در این متون مورد بررسی قرار گرفته است. هم‌چنین، برای دستیابی هرچه بیش‌تر به داده‌های مرتبط با شکل، ساختار و عملکرد چرخ حکاکی، به جستجوی شواهد تاریخی و تصویری از منابع پیرامونی و متأخر پرداخته شده است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که اصطلاح چرخ حکاکی و نظایر آن در متون مختلف، ناظر به سه دستگاه چرخ گوهرتراشی، چرخ کنده‌کاری و تختۀ سفته‌گری بوده است. هم‌چنین، ساختار و عملکرد کلی این چرخ‌ها در طول زمان تغییر چندانی نکرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of the Technical Features of Gem Engraving Wheels in 13th to 16th Centuries on the basis of Jawāher-Nāmas (Books of Gems)

نویسندگان [English]

  • Ya’qub Āžand 1
  • Mehdi Arjmand Inālu 2
1
2
چکیده [English]

Gemology is one of the first sciences about which ancient scholars and scientists of Iran and the Islamic world have written treatises. The economic, administrative and documentary aspects of gems in Islamic governments and before them show the importance of this part of science in different periods. The main part of Jawāher-namās (books of gems) has always been dedicated to methods of identifying and valuing gems. But in the meanwhile, the subjects of civilization, medical sciences, hadith sciences and technical aspects of stone engraving and polishing have also been considered. In Jawāher-namās, the methods of cutting and polishing each type of gems has been specifically described. Such descriptions are sometimes accompanied with specialized or forgotten words. Therefore, understanding and discovering the knowledge of our predecessors in this regard has been remained ambiguous and in some cases, the exact meaning of the authors would not be understood. These include a variety of engraving and polishing wheels (instruments). In most gems the types of wheels used have been referred to; however there is no mention of the general structure of them, i.e. the devices used. Therefore, the main question of the present research would be as follows: What characteristics do the engraving wheels mentioned in Persian Jawaher-namas have in terms of meaning, appearance, structure and function?



Looking for sources other than books on gems, and reviewing the remained examples and pictures used to describe this work in the 9th and 10th centuries AH/AD 15th and 16th centuries, an attempt has been made to give an overview of the construction of such devices and the function of each. Examining some images and tools left from the Qajar period in Iran, India and Europe, the results demonstrate that these wheels were based on relatively similar structures at that time. However, there are three types of lapidary wheels that require three different types of machines. In this article, besides having a review of such devices, other technical features and the history of each has been considered as well. These features show that each lapidary wheel applied a certain device with different function, depending on their operation. This matter proved to be decisive in the diverse production of gem stones.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Lapidary Wheel
  • Persian Jawaher-namas (books of gems)
  • Gemstone
  • Gem Engraving
  • Punching Wheel
 
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن. 1323. الذریعه الی تصانیف شیعه. ج. 5 : 283.
ابوعلی سینا. 1364. قانون در طب.ترجمۀ عبدالرحمن شرف کندی. تهران: سروش.
ادیب، داریوش. 1381. جهان جواهرات. تهران: انتشارات یادواره اسدی.
بهمنیار پارسی، شهریار. 1343. تجارب شهریاری. تصحیح محمدتقی دانش پژوه. تهران: کمیسیون ملی یونسکو.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد. 1370. کتاب الصیدنه فی الطب. تصحیح عباس زریاب خویی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-----. 1374. الجماهر فی جواهر. تصحیح یوسف الهادی. تهران: نشر سمت.
تربیت، محمدعلی. 1316.« الماس.» مجله مهر. 5 (1): 9-14.
تیفاشی، احمد. 1977. ازهار الافکار فی جواهر الاحجار. به کوشش محمدیوسف حسن و محمد بسیونی خفاجی. قاهره.
جامی، زین الدین محمد. 1343. «منتخب جواهرنامه اصل.» تصحیح تقی بینش، مجله فرهنگ ایران زمین. ش. 12: 273-297.
جدی، محمد جواد. 1387. مهر و حکاکی در ایران. تهران: فرهنگستان هنر.
دشتکی، محمد بن منصور. 1335. «گوهرنامه.» تصحیح منوچهر ستوده. مجلۀ فرهنگ ایران زمین، ش. 4: 185-302.
رازی، محمد زکریا. 1349. کتاب الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا. ترجمۀ حسنعلی شیبانی. تهران: دانشگاه تهران.
رحمت بن عطاء الله. 1387. «کنزالاکتساب (در فن مهرکنی و هنرهای وابسته).» تصحیح عارف نوشاهی و همکاری اقصی ازور. نامه بهارستان. ضمیمۀ شماره‌های 13 و 14.
سید سجادی، سید منصور. 1382. جواهرسازی در شهر سوخته. بی‌جا: معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور.
شاردن، ژان. 1345. سیاحت نامه شاردن. ترجمۀ محمد عباسی، ج.2. تهران: امیرکبیر.
شیرمحمدلو، مهشید. 1398. «حکاکی.» دایره المعارف بزرگ اسلامی. ذیل واژۀ حکاکی.
صدیقی، مهدی. 1355. «فیروزه نیشابور.» مجله ادبیات مشهد. ش. 12: 19-43.
طوسی، خواجه نصیرالدین. 1348. تنسوخ­نامة ایلخانی. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عباسی، رشید. بی‌تا. جواهرنامه منظوم، قرن یازدهم قمری. نسخه خطی. موزه ملک. ش. 5266.
قزوینی، مبارکشاه. 1394. جواهرنامه. تصحیح سمیه جعفری. آبادان: پُرسش.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله. 1345. عرایس الجواهر و نفایس الاطایب. به کوشش ایرج افشار. تهران: انجمن آثار ملی ایران.
میرزا ابوالقاسمی، محمدصادق و حسنعلی پورمند. 1390. «بررسی شیوه‌های حکاکی و مهرکنی در دوره قاجار.» فصلنامه علمی نگره. ش. 20: 58-67.
میرزا ابوالقاسمی، محمدصادق. 1388. «مدخل حکاکی.» دانشنامه جهان اسلام، به کوشش غلامعلی حداد عادل، ج.13: 715-717.
میرشفیعی، سیدمحمد و مهدی محمدزاده. 1394. « فن‌شناسی و ساخت مینای زرین‌فام شیشه، بر اساس فرمول‌های کتاب "جواهرنامه نظامی".» دوفصلنامۀ پژوهه باستان سنجی. ش. 2: 27-38.
نیشابوری، محمدبن ابی البرکات. 1382. جواهرنامه نظامی. به کوشش ایرج افشار. تهران: میراث مکتوب.
واجد علی خان. 1392. مطلع العلوم و مجمع الفنون. تصحیح سیدکمال حاج سیدجوادی. تهران: پژوهشکده هنر.
ونزل، ماریان. 1386. انگشتری­ها. ترجمۀ غلامحسین علی مازندرانی. تهران: کارنگ.
Ashbee, C. R .1898. The Treatises of Benvenuto Cellini (16th century) on Goldsmithing and Sculpture.
Francis, Peter Jr. 1989. "Beads of the Early Islamic Period." Beadsa: Journal of the Society of Bead Researchers, 1: 21-40.
Gallop, Annabelle & Venetia Porter. 2010. Lasting Impressions (Seals from the Islamic world). London: A travelling photographic exhibition from the British Museum and British Library.
Hassaan, Galal. Ali. 2016. "Mechanical Engineering in Ancient Egypt, part X11: Stone cutting." International Journal of Advanced Research in Management, Architecture, Technology and Engineering (IJARMATE). 2 (4).
Khatak. Sarfaraz Khan, and Otto Spies, tr. 1954. The treatise on the nature of pearls of Shaikh ʿAli Ḥazin. Walldorf-Hessen.
Keene, Manuel. 1981. "The Lapidary Arts in Islam." Expedition Magazine. 24. 1.
Kirchner, Eric, and Mohammad Bagheri. 2012. "Color Theory in Medieval Islamic Lapidaries: Nıshābūrı, Tūsı and Kāshānı." Centaurus. 55 (1). Wiley and sons, A/S.
Markel, Stephen. 2008. Mughal Jades: A Technical and Sculptural perspective. https://www.asianart.com/articles/markel2/index.html.
Morero, E., H. Procopiou, J.Vargiolu, J. Johns & H. Zahouanic. 2013. "Carving Techniques of Fatimid Rock Crystal Ewers (10–12th cent. A.D.)." wear. 301(1-2): 150-156.
Powell, B.H. 1872. Hand-Book of the Manufactures and Arts of the Punjab. Lahore: Punjab Printing Co.
Sax, M. & N.D Meek. 1995. "Methods of Engraving Mesopotamian Quartz Cylinder Seals." Archaometry. 37(1): 25-36.
Wulff, H. E. 1966. The Traditional craft of Persia. London.