بررسی نقش و نوشتار در منسوجات آل ‌بویه (مطالعۀ موردی: پارچه‌های مکشوفه در آرامگاه بی‌بی شهربانو و نقاره‌خانۀ شهرری)*

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری هنر اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس.

2 استادیار، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس.

3 استادیار، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.

چکیده

با رونق تولید پارچه‌های ابریشمی در دورۀ آل ‌بویه، منسوجات به کالای پرارزشی در ایران تبدیل شدند. بر اساس مدارک مکتوب و یافته‌های باستان‌شناسی، در دورۀ آل ‌بویه پارچه‌هایی از جنس ابریشم و مزین به نقوش حیوانی، گیاهی و یا کتیبۀ کوفی، بافته می‌شده است. یکی از نکات مهم این پارچه‌های مزین به نقش و کتیبه، کاربری آنها بوده که به عنوان کفن از آنها استفاده می‌شده است. با توجه به کارکرد پارچه‌ها به عنوان کفن و محتوای کتیبه‌های بافته شده، این سوال مطرح است که فرهنگ آل ‌بویه چه تأثیری در چگونگی این هنر داشته است؟ هدف از این پژوهش بررسی سوگیری فرهنگی در زمینۀ پارچه‌های ابریشمی کتیبه‌دار در عصر آل‌بویه است. محوریت مقالۀ حاضر بر مبنای خوانش کتیبه‌های 26 پارچۀ ابریشمی است که از کاوش‌های باستان‌شناسی گورستان نقاره‌خانه و بی‌بی شهربانو واقع در شهرری به دست آمده‌اند. داده‌های به کار برده شده در این پژوهش، از طریق منابع کتابخانه‌ای و قابل استناد جمع‌آوری شده‌اند و تجزیه و تحلیل داده‌ها، به صورت کیفی و کمی می‌باشد. پژوهش حاضر به دنبال بررسی ماهیت نقوش و محتوای نوشتاری پارچه‌های آل‌بویه است که با توجه به درجۀ اهمیت آنها به عنوان کفن و یا در کنار متوفی استفاده شده‌اند. با توجه به نقش بارز فرهنگ تصویری ایران باستان در نقوش منسوجات، نقش‌های مورد استفاده به چهار دستۀ اصلی تقسیم شده‌اند که به صورت نمادین اشاراتی به کرامت انسان، زندگی پس از مرگ، جاودانگی، بقای انسان و ارتباط انسان و آخرت دارند. نوشتار موجود در کنار نقش‌ها، شامل مضامینی است که بر محتوای نقوش تأکید می‌کنند و در بررسی نقوش‌، متون هم‌نشین با منسوجات نیز مورد بررسی قرار گرفته‌اند. بیش‌ترین متن‌های مورد استفاده در این منسوجات، متن‌هایی با محتوای دینی یا نص است که از کتاب‌های شعر عربی گرفته شده‌اند. این منسوجات، نگاه دوگانه‌ای دارند؛ از یک سو نقش پارچه‌ها برگرفته از نقوش اسطوره‌ای ایران باستان بوده و از سوی دیگر، نگرش دینی آل ‌بویه سبب بهره‌گیری از کتیبه‌های اسلامی در پارچه‌ها شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Study on the Motifs and Inscriptions of the Buyid Textiles (Case Study: Discovered Fabrics from the Bibi-Shahrbānu Monument and the Naqqāreh-Khāneh in Ray)

نویسندگان [English]

  • Maryam Zāreh Khalili 1
  • S. Abutorāb Ahmadpanāh 2
  • Maryam Kāmyār 3
1
2
3
چکیده [English]

In Buyid period textiles became fairly valuable artifacts as a result of silk fabrics production in Iran. Royal textiles were produced from silk and the inscriptions were either embroidered or woven on them in Kufic or Naskh scripts. The main question in this research is that how the Buyid culture exerted influence on this kind of textile. Incidentally, it is aimed to see how the Buyid period culture affected the textile production in all aspects including motifs, inscriptions, contents as well as their function. The present research has been carried out on the basis of studying 26 inscribed textiles discovered from the tombs in Ray. The data of the research has been collected from library sources. The analysis method in here is both quantitative and qualitative. Adopting a descriptive methodology, the present study has attempted to analyze the dual view in the mentioned period. According to documents, the textiles were used as shrouds and also to cover the tomb and in some cases as a material buried with the deceased. Some of the literature documents also confirm that in the Buyid period aristocracies were buried with silk textiles. The relation between the content of textile inscriptions and their motifs is another issue to be discussed here. Furthermore, it is attempted to see how such elements were related to the function of textiles as shroud and as a material buried with the deceased. According to the evidence, one of the clear factors affecting the Buyid textiles is the combination of both ancient Iranian features and those of the Islamic culture. In Ray textiles, motifs would be classified into four main subjects, including trees, birds, riders, human beings. Most of the motifs have symbolic meanings to the human values, afterlife, the eternity of human and the next world. Most of the inscriptions have religious contents. The motifs reflect the attention to the ancient Iranian culture while the inscriptions show the religious view of the Buyid governors. The result shows that the contrast between the pre-Islamic visual motifs and religious contents could be considered as a result of cultural and religious combination which was dominant in the Buyid period.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • Buyid Dynasty
  • Textile
  • Motifs
  • Content
  • Inscriptions
  • Bibi-Shahrbānu Monument
  • Naqqāreh-Khāneh (Drum House)

مراجع

 
قرآن مجید.
آذرتاش، آذرنوش. 1367. دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ادبیات عرب. ج. 8. مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
ابوالعتاهیه، اسماعیل ­بن ­قاسم. 1999. دیوان. بیروت: دارالکتاب العربی.
الاسود بن یعفر، 1970. دیوان. الدکتور نوری حمودی القیسی. الموسسه العامه للصحافه و الطباعه.
اصفهانی، ابوالفرج. 1368. برگزیده الاغانی. به کوشش محمدحسین مشایخ فریدنی. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
افضل طوسی، عفت السادات. 1396. طبیعت در هنر باستان. تهران: انتشارات مرکب سپید.
البحتری، ابوعباده ­ولید ­بن ­عبدالله ­بن­ یحیی. 1911. دیوان. مصر: مطبعه هندیه تابموسکی.
برزین، پروین. 1346. «پارچه­های قدیم ایران.» ماهنامه هنر و مردم. ش. 59: 39-44.
بهروز ،اکبر. 1359. تاریخ ادبیات عرب. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
بهشتی­پور، مهدی. 1343. تاریخچه نساجی ایران. تهران: نشر اکونومیست.
بیکر، پاتریشا. 1385. منسوجات اسلامی. ترجمۀ مهناز شایسته­فر. تهران: موسسه مطالعات اسلامی.
پوپ، آرتور اپهام، و فیلیس آکرمن. 1387. سیری در هنر ایران. ج. 5. ترجمۀ نجف دریابندری. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
پورخالقی چترودی، مهدخت. 1380. «درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن در باورها.» دوفصلنامه مطالعات ایرانی. ش. 1: 89-126.
ترکمنی آذر، پروین. 1384. دیلمان در گسترده تاریخ ایران. تهران: انتشارات سمت.
چیت­ساز، محمدرضا. 1391. تاریخ پوشاک ایرانیان: ابتدای اسلام تا حمله مغول. تهران: انتشارات سمت.
دادور، ابوالقاسم، و الناز حدیدی. 1390. «بررسی منسوجات قرون اولیه اسلامی.» دوفصلنامه جلوه هنر. ش. 6: 15-22.
دوزی. ت. آ. 1391. فرهنگ البسه مسلمانان. ترجمۀ حسینعلی هروی. ویراستاری بهاءالدین خرمشاهی. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
راگلس، فیرچایلد. 1396. هنر اسلامی و فرهنگ بصری. ترجمۀ بهنام صدر. تهران: فرهنگستان هنر.
روح‌فر، زهره. 1396. نگاهی بر پارچه‌بافی دوران اسلامی. تهران: انتشارات سمت.
زارع ­خلیلی، مریم، سید ابوتواب احمدپناه، و مریم کامیار. 1399. «دراسه فی النصوص المکتوبه علی الاقمشه فی حقبه البویهین (المقابله بین النصّ والنقش).» دراسات فی العلوم الانسانی. ش. 28: 37- 65.
شوالیه، ژان، و آلن گربران. 1378. فرهنگ نمادها. 3 ج. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: انتشارات جیحون.
صادقپور فیروزآباد، ابوالفضل. 1396.«تحلیل و بازشناسی نمادگرایانه نقوش مشترک منسوجات ساسانی و آل­بویه.» فصلنامه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی. 22 (2): 103-116.
صدر حاج سیدجوادی، احمد. 1396. دایره­المعارف تشیع. ج. 5. اصفهان: موسسة تحقیقات و نشر معارف اهل بیت(ع).
طالب‌پور، فریده، و سوسن خطایی. 1390. «بررسی تصویر انسان در ابریشمینه­های آل بویه.» فصلنامه هنر­های زیبا – هنرهای تجسمی. ش. 46: 47-57.
فاعور، علی. 1997. دیوان کعب بن ذهیر. حققه و شرحه و قدم له الاستاذ علی فاعور. لبنان، بیروت: دارالکتب العلمیه.
فتحی، لیدا، و فریناز فربود. 1388. «سیر تحول پرندگان و موجودات اساطیری بالدار در منسوجات آل بویه.» فصلنامه نگره. ش. 12: 41-52.
فضایلی، حبیب‌الله. 1362. اطلس خط. اصفهان: انتشارات مشعل و ارغنون.
کوثری، یحیی. 1374. «گزارش مقدماتی پژوهش باستان‌شناسی ری باستان، گورستان زیرین.» کتابخانه پژوهشکده باستان‌شناسی، گزارش منتشر نشده.
گیرشمن، رمان. 1350. هنر ایران. ترجمۀ بهرام فره وشی. تهران: دانشگاه تهران، انتشارات علمی فرهنگی.
مسعودی، علی بن­ حسین. 1374. مروج الذهب و معادن الجوهر. ج. 2. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
مصطفوی، محمدتقی. 1334. بنای تاریخی بقعه بی­بی شهربانو. گزارشهای باستان‌شناسی. ج. 3. تهران: انتشارات اداره کل باستان‌شناسی.
میت فورد، میراندا بروس. 1388. فرهنگ مصور نمادها و نشانه­ها در جهان. ترجمة ابوالقاسم دادور و زهرا تاران. تهران: کلهر و دانشگاه الزهرا.
هال، جیمز. 1380. فرهنگ نگاره­ای نمادها در شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.
الیاده، میرچا. 1385. رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: نشر توس.
یونگ، کارل گوستاو. 1377. انسان و سمبول­هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. تهران: نشر جامی.
Blair, Sheila, Jonathan Bloom, and Anne Wardwell. 1992. "Reevaluating the Date of the "Buyid" Silks by Epigraphic and Radiocarbon Analysis." Ars Orientalis. vol. 22: 1-41.
 Ekhtiar, Maryam Julia Cohen.2015. Tiraz: Inscribed Textiles from the Early Islamic Period." In Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Gillow, John . 2013. Textiles of the Islamic word. London: Thames & Hudson.
Harris J.1993. 5000 Years of Textiles. London: British Museum Press.
Mackie, W. Louise. 2015. Symbols of Power: Luxury Textiles from Islamic Lands, 7th-21st Century. New Haven and Landon: The Clevland Museum of Art, Distributed by Yale University Press.
Moini, Mehdi, and Christopher M. Rollman. 2017. "Buyid Silk and the Tale of Bibi Shahrbanu: Identification of Biomarkers of Artificial Aging (Forgery) of Silk." Anal. Chem.
Rante, Rocco. 2014. Rayy: From It Origins to the Mongol Invasion: An Archaeological and Historiographical study. Brill, Illustrated Edition.
Sharif , Samaneh, and V. Esmaeili. 2017. "Effects of Temperature and Relative Humidity on Permanence of Buyid Silk." Journal of Cultural Heritage.
Serjenr, R.B. 1942. Islamic Textiles (Material for a History of Islamic Textiles up to the Mongol Conquest). Lebanon, Beirut.
Shepherd , Dorothy D. 1963. "Three Textiles from Raiy." The Bulletin of the Cleveland Museum of Art. 50 (4): 65-70.
Wiet, Gaston. 1947. Soieres persanes. ed. LE Calre, impr. de l’institut Francais, d’rarc heolgie orietale.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار