بررسی مضامین و نمادها در تزیینات کاشی‌کاری حمام‌های قاجار (نمونۀ موردی: سربینۀ مردانۀ حمام چهارفصل اراک)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معماری، دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

2 دانشجوی کارشناسی‌ارشد معماری، دانشگاه علامه فیض کاشانی، کاشان، ایران

3 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان، کاشان، ایران

چکیده

حمام چهارفصل اراک یکی از زیباترین آثار تزیینات کاشی‌کاری ایران در دورۀ قاجار است. این حمام به‌‌واسطۀ تنوع نقوش، به‌ویژه در کاشی‌کاری‌های سربینه۱، به‌لحاظ طرح و مضامین نگاره‌ها اثری منحصربه‌فرد به شمار می‌رود. طرح‌ها و نگاره‌های این حمام می‌تواند تصویری گویا از خصوصیات هنرهای تزیینی دوران قاجار و باورها و فرهنگ آن زمان ارائه دهد. بدین ترتیب می‌توان با بررسی این نقوش، پشتوانه‌های فرهنگی آن‌ها را تبیین نمود. نمونۀ مورد بررسی از جمله بناهای باارزشی است که کمتر مورد نظر پژوهشگران واقع شده و علاوه بر معناشناسی نگاره‌های قاجاری، معرفی این بنا از اهداف پژوهش حاضر است. نگرش کلی حاکم بر پژوهش حاضر از نوع تفسیری بوده و راهبرد آن موردپژوهی است، روش پژوهش حاضر توصیفی‌تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات آن کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی است. مورد پژوهش به‌طور خاص تزیینات سربینۀ مردانۀ حمام چهارفصل اراک و نقوش به‌کاررفته از آن شامل نقوش هندسی، گیاهی، جانوری و انسانی می‌باشد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد نقوش و تزیینات به‌کاررفته دارای چهار سطح معنی شامل تصویرسازی تقلیدی (از مناظر و کارت‌پستال‌های غربی)، مضامین سیاسی، مفاهیم اساطیری و معانی مذهبی می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation into the Themes and Symbols of the Tile-work of Qajar Bathhouses )Case Study: Men’s Apodyterium in the Chāhārfasl Bathhouse, Arak)

نویسندگان [English]

  • Hamidreza Farshchi 1
  • Mohammad Ansari 2
  • Mohammad Reza Ataee Hamedani 3
1 Assistant Professor, Architecture Department, Faculty of Architecture and Art, University of Kashan, Kashan, Iran
2 MA Student in Architecture, Allameh Feyz Kashani Institute, Kashan, Iran.
3 Assistant Professor, Architecture Department, Faculty of Architecture, Islamic Azad University, Kashan Branch, Iran.
چکیده [English]

The Chāhārfasl (Four Seasons) Bathhouse is considered as one of the most beautiful historic places with glorious tiles from the Qajar dynasty, Iran. This bathhouse is unique for its diverse artistic patterns, particularly in its apodyterium. The tile patterns and motifs of this bathhouse are a testimony to the past rich culture and art of the Islamic world, which in the absence of written documents would play a considerable role in depicting Qajar artistic taste. On the other hand, such traditional patterns reflect the beliefs and culture of the people. Therefore, an analysis of subjects and concepts of the mentioned patterns of these tiles can help us extend our understanding of Iranian architecture and art in the recent centuries. The shortage of academic studies on the architecture and art of Arak is a matter emphasizing the importance of carrying out a detailed investigation into its historic sites and places, most specifically the Chāhārfasl Bathhouse. It should also be noted that no specific study has ever been undertaken on the themes of this bathhouse’s ornaments. Considering this issue and the need to know more on art and culture connections, we proceeded to study the themes and subjects of the tiles in the bathhouse’s apodyterium. This study is based on analytical-descriptive methodology conducted by the means of field and desk research. The motifs studied here could be categorized as: sun, spiral icons, human soldiers, lion and dragon, lion and cow, birds, owl, flower and vase, landscapes and arabesque and khata’i. Results of the study indicate that these icons, patterns and designs are not just decorative, but they derive inspirations from epic, historic, religious, political and western figures.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Chāhārfasl Bathhouse
  • Polychrome Tiles
  • Qajar Tile-work
  • Symbols
  1.  

    1. اسدپور، علی. ۱۳۹۳. «تحلیل ماهیت و ساختار بازنمایی فضای شهری در کاشی‌کاری‌های قاجاری؛ مورد مطالعه: کاخ گلستان تهران». نشریۀ تخصصی پژوهش‌های منظر شهر، ش. ۱: ۱‌ـ‌۹.
    2. افرادی، کاظم. ۱۳۹۴. «شناسایی وجه اشتراک پیام موجود در سردر هفت بنای عمومی دورۀ قاجار از طریق تحلیل گفتمان نقوش به‌کاررفته در آن‌ها». نشریه علمی‌پژوهشی نگره، ش. ۳۷: ۳۳‌ـ‌۴۷.
    3. اولانسی، دیوید. ۱۳۷۹. پژوهشی نو در منشأ میتراپرستی. تهران: نشر چشمه.
    4. بروسمیت فورد، میراندا. ۱۳۸۸. فرهنگ مصور نمادها و نشانه‌ها در جهان. تهران: انتشارات دانشگاه الزهرا(س) و کلهر.
    5. بلک، جرمی، و گرین، آنتونی. ۱۳۸۵. فرهنگ‌نامه خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین باستان. تهران: انتشارات امیرکبیر.
    6. بمانیان، محمدرضا، مؤمنی، کورش، و سلطان‌زاده، حسین. ۱۳۹۰الف. «بررسی تطبیقی نقوش کاشی‌کاری دو مسجد‌‌مدرسه چهارباغ و سید اصفهان». نشریه علمی‌پژوهشی تطبیقی هنر، ش. ۲: ۱‌ـ‌۱۶.
    7. ــــــــ . ۱۳۹۰ب. «بررسی نوآوری و تحولات تزیینات و نقوش کاشی‌کاری مسجد‌مدرسه‌های دورۀ قاجار». نشریه علمی‌پژوهشی نگره، ش. ۱۸: ۳۵‌ـ‌۴۷.
    8. بویس، مری. ۱۳۷۴. تاریخ کیش زرتشت. تهران: توس.
    9. بیکرمن، مری و دیگران. ۱۳۸۴. علم در ایران و شرق باستان. تهران: نشر قطره.
    10. پیرنیا، محمد کریم. ۱۳۸۷. معماری اسلامی ایرانی. تهران: نشر سروش دانش.
    11. جیریائی شراهی، محدثه، پژمان دادخواه، و حسین شجاعی. ۱۳۹۸. «بررسی عناصرگرافیکی نقوش تزیینی کاشی‌کاری‌های حمام چهارفصل». در سومین سمپوزیوم ملی روز جهانی گرافیک. تهران.
    12. جوانمرد، کمال، و امانتکار، پرستو. ۱۳۹۱. «نمود نمادهای فرهنگی در قالی کرمان». نشریه مطالعات ایرانی، ش. ۲۲: ۱۹۵ـ۲۱۹.
    13. حدیدی، الناز. ۱۳۹۲. مطالعۀ تطبیقی نقش و نماد عقاب در مجسمه‌ها، فلزات و منسوجات ایران، یونان و مصر باستان. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد در رشتۀ پژوهش هنر. تهران: کلهر.
    14. حمزه‌لو، منوچهر. ۱۳۸۲. «حمام چهارفصل اراک». ماهنامه هنر، ش. ۵۷ و ۵۸: ۱۲۰‌ـ‌۱۲۴.
    15. خسروی، سعید. ۱۳۹۸. استعلام از میراث‌فرهنگی و گردشگری استان مرکزی. گزارش: مصاحبه و پرسش و پاسخ ‌ـ‌ اراک.
    16. دادور، ابوالقاسم. ۱۳۹۴. «نقوش و نماد‌های گیاهی و حیوانی در سفالینه‌های دوران اسلامی ایران». فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی. ش. ۱: ۴‌ـ‌۱۸.
    17. دهخدا، علی‌اکبر. ۱۳۱۹. لغت‌نامه دهخدا. تهران: مؤسسۀ لغت‌نامه دهخدا.
    18. رایس، تالبوت. ۱۳۸۶. میراث ایرانیان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    19. رستم‌بیگی، سمانه. ۱۳۹۰. «نقش‌مایه‌های مهری در نقوش تزیینی هنر ایران». نشریه فصلنامه علمی‌ـ‌پژوهشی نگره، ش. ۱۸: ۴۹‌ـ‌۶۷.
    20. رضی،‌ هاشم. ۱۳۷۱. آیین مهر میترائیسم. تهران: بهجت.
    21. ریاضی، محمدرضا. با همکاری اکرم کبیری. ۱۳۹۵. کاشی‌کاری قاجار. تهران: انتشارات یساولی.
    22. زمرشیدی، حسین. ۱۳۸۲. «هنر ساروج‌بری و تزیینات در حمام‌های عمومی قدیم». نشریه کتاب ماه هنر ۵۸ و ۵۷: ‌۷۸ـ۸۲.
    23. سیف،‌ هادی. ۱۳۷۶. نقاشی روی کاشی. تهران: سروش.
    24. سجادزاده، حسن، علی علایی، و آزاده شمس. ۱۳۹۲. «بررسی و مقایسۀ عناصر معماری حمام گپ (بزرگ) خرم‌آباد و حمام چهارفصل اراک». در اولین همایش ملی معماری، مرمت، شهرسازی و محیط‌زیست پایدار. همدان
    25. شمس، اشراق. ۱۳۶۹. نخستین سکه‌های امپراطوری اسلام. اصفهان: دفتر فرهنگی استارک.
    26. صدیق، حسن. ۱۳۷۲. نامداران اراک. به‌کوشش محمدرضا محتاط. تهران: نشر کارا.
    27. عابددوست، حسین، و زیبا کاظم‌پور. ۱۳۹۵. «تحلیل ریشه‌ها و مفاهیم نقوش هندسی معماری دورۀ اسلامی در هنر کهن ایرانی». نشریه علمی‌‌ترویجی نگارینه هنر اسلامی، ش. ۲: ۴۱‌ـ‌۸۸.
    28. عزتی، شیما، سارا زارعی، و فاطمه نوری. ۱۳۹۷. «شناخت و معاصرسازی کاربری فضاهای داخلی حمام‌های تاریخی». نشریه معماری‌شناسی، ش. ۱: ۱‌ـ‌۸.
    29. علیزاده بیرجندی، زهرا، سمیه حمیدی، و الهام ملک‌زاده. ۱۳۹۶. «واکاوی خاستگاه و کارکردهای نشان‌های دولتی عصر قاجار». نشریه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ش. ۸: ۷۹‌ـ‌۹۸.
    30. کوپر، جی.سی. ۱۳۸۶. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. تهران: نشر نو.
    31. کیانی، محمدیوسف. ۱۳۸۰. پیشینۀ سفال و سفالگری در ایران. تهران: انتشارات نسیم دانش.
    32. گربران، آلن. ۱۳۸۳. فرهنگ نمادها. تهران: انتشارات جیحون.
    33. گیریشمن، رمان. ۱۳۷۱. هنر ایران (در دوران ماد و هخامنشی). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    34. ماچانی، حسینعلی. ۱۳۸۰. آموزش تذهیب. تهران: انتشارات یساولی.
    35. محمدزاده، مهدی، و گلناز سلاحی. ۱۳۹۲. «بررسی موضوعی آرایه‌ها و نقش‌مایه‌ها در اشیای فولادی عصر قاجار». نشریه علمی‌ترویجی جلوۀ هنر. ش. ۹: ‌۶۳ـ۷۶.
    36. ملک‌زاده، ملکه. ۱۳۴۹. «معرفی یک اثر مهم هنر و تاریخی». نشریه بررسی‌های تاریخی. ش. ۵: ۱‌ـ‌۱۵.
    37. مکی‌نژاد، مهدی. ۱۳۸۷. تاریخ هنر ایران در دورۀ اسلامی ‌ـ‌ تزیینات معماری. تهران: انتشارات سمت.
    38. ندیم، فرناز. ۱۳۸۶. «نگاهی به نقوش تزیینی در هنر ایرانی». نشریه هنر، ش. ۴: ۱۴‌ـ‌۱۹.
    39. نسخۀ خطی نشان‌های دولت علیه ایران. بی‌تا. سند شماره ۱۲۶۱۴/۵ کتابخانۀ ملـی ایـران و مرکـز اسناد.
    40. هال، جمیز. ۱۳۸۰. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. تهران: نشر فرهنگ معاصر.
    41. هینتس، والتر. ۱۳۷۱. دنیای گمشدۀ عیلام. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    42. یاحقی، جعفر. ۱۳۸۶. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: انتشارات سروش.
    43. یارشاطر، احسان. ۱۳۳۶. «زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش. ۱ و ۲: ‌۱۱ـ۴۹.
    44. یاوری، حسین، و سارا حکاک‌باشی. ۱۳۹۰. سیری در عناصر و تزیینات معماری ایران. تهران: توتیا.