مطالعۀ تطبیقی طراحی و ساختار تزیینی کتیبه‌های کوفی آثار دورۀ آل‌بویه(درِ چوبی موجود در موزۀ ملی ایران و الواح چوبی آستان امام علی(ع)موجود در موزۀ عربی قاهره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد گرافیک، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس ، تهران، ایران

2 استاد گروه گرافیک، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

دورۀ آل‌بویه به‌لحاظ فرهنگی و هنری نقطۀ عطفی در تاریخ هنر ایران به شمار می‌آید. در این دوران انواع هنرها از جمله هنرهای چوبی، به شکوفایی چشمگیری رسیدند. از جمله آثار چوبی باارزش این دوران، الواح چوبی آستان امام علی(ع) موجود در موزۀ عربی قاهره و مجموعۀ رابِنو، و درِ چوبی محفوظ در موزۀ ملی ایران به شمارۀ 3292 می‌باشد که طبق کتیبۀ موجود در آن، به دستور آخرین حکمران آل‌بویه ابومنصور فولاد ستون در منطقۀ فارس بین سال‌های 440 تا 448ق ساخته شده است. کتیبه‌های متعدد کوفی موجود در این آثار از لحاظ طراحی و ساختار قابل مقایسه است. هدف از این پژوهش شناخت ویژگی‌ها و ساختار تزیینی کتیبه‌ها و مفردات این آثار و مقایسۀ آن‌ها با یکدیگر است. سؤال‌های پژوهش عبارت است از: 1. ساختار تزیینی کتیبه‌های کوفی این آثار دارای چه ویژگی‌هایی است؟ 2. ویژگی‌های مفردات کتیبه‌های کوفی این آثار چیست؟ 3. وجوه اشتراک و افتراق کتیبه‌های کوفی این آثار کدام است؟ روش پژوهش توصیفی‌تحلیلی است و شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای اسنادی و میدانی با بررسی مقایسه‌ای است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد ساختار کلی طراحی کتیبه‌ها از الگویی واحد پیروی می‌کنند. از وجوه اشتراک این آثار، نخست استفاده از مضامین شیعی است که از ویژگی‌های هنر آل‌بویه است. همچنین برجستگی یکسان نقوش گیاهی با کتیبه‌ها به‌طوری که در نگاه نخست، کتیبه‌ها از نوع کوفی گل‌دار به نظر می‌آیند اما در واقع حروف، پیوندی با نقوش گیاهی اطراف خود ندارند. از دیگر وجوه اشتراک این آثار، نوع خط کوفی سادۀ کتیبه‌هاست که از نظر ساختار شباهت قابل توجهی دارند.با استخراج مفردات کتیبه‌ها مشخص می‌شود اکثر حروف به شکلی مشابه طراحی شده‌اند. به‌جز بعضی از حروف مانند «ح»، «ک»، «ط»، «ع» و «ی» که به شکلی متفاوت طراحی شده اما پایۀ ساختار مشابه است. از دیگر وجوه افتراق این آثار، تنوع بیشتر در طراحی حروف درِ چوبی محفوظ در موزۀ ملی ایران نسبت به لوح‌های آستان امام علی(ع) است. در کتیبه‌های این درِ چوبی، از دو نوع کوفی ساده و گل‌دار استفاده شده که باعث تنوع بیشتری در طراحی حروف شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Design and Decorative Structure of Kufic Inscriptions in the Buyid Period: A Wooden Door in the National Museum of Iran and Wooden Tablets in the Imam Ali (AS) Shrine in the Cairo Arabic Museum

نویسندگان [English]

  • Mahsa Tondro 1
  • Mohammad khazaei 2
1 Master of Graphics, Faculty of art, Trabiat Modares University, Tehran,
2 Professor, Faculty of Arts, Islamic Art Department, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]

 
The Buyid period is culturally and artistically a turning point in the history of Iranian art. During this period, a variety of arts, including wood art, flourished considerably. Among the valuable wooden artifacts of this period, there are the wooden tablets of Imam Ali (AS) in the Cairo Arabic Museum and the Rabino Collection as well as the wooden door preserved in the National Museum of Iran No. 3292. According to the inscription in it, Abu Mansour Foulad Sotoun in Fars region was built between the years 440 and 448 AH by order of the last ruler of the Buyid. The various Kufic inscriptions in these works are comparable in terms of design and structure. The purpose of this study is to identify the features and decorative structure of the inscriptions of these works and compare them with each other. The present study aimed at discovering the characteristics of the decorative structure of Kufic inscriptions as well as the characteristics of the contents of the Kufic inscriptions of these works. The research also deals with the commonalities and differences among Kufic inscriptions of these works. The research method is descriptive-analytical and data collection included documentary and field libraries using comparative study. The results show that the general structure of the design of the inscriptions follows the same pattern. One of the common features of these works is the use of Shia themes, which is one of the characteristics of the art of the Buyid period. Also, the equal embossed pattern of the plant motifs with the inscriptions can be observed, so that the inscriptions look like flowery Kufic type at the first sight while the letters are not connected with the surrounding plant motifs. Another commonalities of these works is the simple Kufic script of the inscriptions which are remarkably similar in structure. By extracting the contents of the inscriptions, it seems that most of the letters are designed in a similar way. Except for some letters such as "ح", "ک", "ط", "ع" and "ی" which are designed differently but have the same basic structure. Another difference among these works is the greater variety in the design of the letters on the wooden door preserved in the National Museum of Iran than the tablets of Imam Ali (AS). In the inscriptions of this wooden door, two types of simple and flowery kufi have been used leading to wider variety in the design of the letters.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Buyid
  • inscription
  • kufic script
  • wooden works
  • National museum of Iran
  1.  

    1. ابن‌اثیر، عزالدین. 138۵. تاریخ کامل، برگردان حمیدرضا آژیر. تهران: اساطیر.
    2. ابن‌بلخی. 138۴. فارس‌نامه، به‌اهتمام و تصحیح گای لیسترانج و رینولد الن نیکلسون. تهران: اساطیر.
    3. بلر، شیلا. 139۴. نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران‌زمین، ترجمۀ مهدی گلچین عارفی. تهران: مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
    4. بهمنیار، احمد. 1383. صاحب بن عباد، به‌کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: دانشگاه تهران.
    5. پیرنیا، حسن، و اقبال آشتیانی، عباس. 139۵. تاریخ کامل ایران از آغاز تا پهلوی. تهران: هفت‌سنگ.
    6. تندرو، مهسا، خزایی، محمد، و احمدپناه، سید ابوتراب. 1399. «پیشینه و شاخصه‌های بصری تزیینات درِ چوبی امامزاده حمزه دهدشت آل‌بویه محفوظ در موزۀ ملی ایران»، فصلنامه علمی هنر اسلامی، ش. ۴0: 107ـ12۵.
    7. خزایی، محمد. 1387. «شمسه؛ نقش محمد(ص) در هنر اسلامی ایران». کتاب ماه هنر، ش. 120: ۵۶ـ۶2.
    8. شایسته‌فر، مهناز، و آزاد، میترا. 1383. «کتیبه‌های ابنیه دوران آل‌بویه با تأکید بر مضامین مذهبی». فصلنامۀ علمی مطالعات هنر اسلامی، ش. 1: ۴3ـ۶0.
    9. شیخی، علیرضا، تندی، احمد، و سامانیان، صمد. 139۶. «سنجش تاریخی و تطبیقی ویژگی‌های فنی و نقش‌پردازی درهای چوبی موزۀ بزرگ خراسان» فصلنامه علمی نگره، ش. ۴۵: 10۵ـ11۵.
    10. شیخی، علیرضا، و قاسمی، منوره. 1397. «مطالعۀ کتیبه‌های پنجمین ضریح حرم مطهر امام رضا(ع)». فصلنامۀ علمی مطالعات هنر اسلامی، ش. 31: ۵7ـ71.
    11. فراست، مریم. 138۵. «به‌کارگیری شاخصه‌های معماری اسلامی در معماری مسجد محله با تأکید بر کتیبه و نقوش هندسی». دو فصلنامه علمی مطالعات هنر اسلامی، ش. ۴: ۶1ـ8۴.
    12. فروهی، آرمان، چلونگر، محمدعلی، و منتظرالقائم، اصغر. 1399. «تحلیلی بر تکاپوهای مشروعیت‌یابی جانشینان عضدالدوله در دورۀ آل‌بویه (372ـ۴۴۷ق)». فصلنامه علمی تاریخ‌نامه ایران بعداز اسلام، ش. 2۴: 93ـ120.
    13. فقیهی، علی‌اصغر. 13۵7. آل‌بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر. گیلان: صبا.
    14. قوچانی، عبدالله. 13۶۶. «تحقیقی بر چوب‌نوشته‌های ایران». مجلۀ معماری و هنر ایران، ش. 2: ۴7ـ۵8.
    15. کاهن، کلود. 1383. آل‌بویه، ترجمۀ علی بحرانی‌پور. رشد آموزش تاریخ، ش. 1۵.
    16. کیانمهر، قباد. 1383. ارزش‌های زیبایی‌شناسی منبت‌کاری سبک صفوی. رسالۀ دکتری. دانشگاه تربیت مدرس. استاد راهنما: مجتبی انصاری.
    17. مستوفی، حمدالله. 13۶3. تاریخ گزیده. به‌اهتمام عبدالحسین نوائی. تهران: امیرکبیر.
    18. منزه، اعظم. 1391. «بررسی ساختار گرافیکی خطوط و نقوش مسجد جامع کبیر نی‌ریز». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس.
    19. موسوی‌نژاد سوق، سید ‌‌علی. 138۵. ستارگان پراکندۀ اسلام زمین دایرة‌المعارف شجره آل‌رسول(ص). قم: کومه.
    20. میربابائیان رودسری، الهه سادات، و شجاعی قادی کلایی، حسین. 1399. «مطالعۀ تطبیقی بازتاب مضامین شیعی در آثار هنری فاطمیان مصر و آل‌بویه». دوفصلنامه علمی مطالعات فرهنگ و هنر آسیا-پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ش. 1: 272ـ291.
    21. میرخواند، محمدبن خاوندشاه. 1380. تاریخ روضة الصفا فی سیرة الانبیا و الملوک و الخلفا، تصحیح جمشید کیان‌فر. تهران: اساطیر.
    22. Blair, Sheila. 1992. The Monumental Inscription from the Early Islamic Iran and Transoxiana. Leiden: E.J. Brill page 41-45.
    23. Khazaie, Mohammad. 1999. The Arabesque Motif (Islamic) in Early Islamic Persian Art. London: Published by Book Extra.

    -O’Kane, Bernard. 2006. The Treasures of Islamic Art in the Museum of Cairo. New York: The American University in Cairo Press.