بررسی نقوش شاخص سفال گناباد و معنای نمادین آن‌ها

نوع مقاله : علمی -ترویجی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته کارشناسی فرش، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

2 مربی دانشکده هنر و معماری، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

3 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران، مازندران، ایران

چکیده

سفال گناباد و نقاشی‌های سرشار از حس و مفهوم زندگی منقوش بر پیکرۀ آن، اینک در دالان زمان و در طی سپری شدن سال‌ها، معنا و مفهوم اولیۀ خود را از دست داده و به چند نقش‌نگارۀ تزیینی و خالی از مفهوم برای غالب سفالگران منطقه خلاصه و تفسیر می‌شود. این امر برای نگارندگان بیان مسئله نمود تا غبار نشسته بر هویت نگاره‌های موجود بر این سفالینه‌ها را که حاصل انتقال شفاهی و گذر تاریخ است، زدوده و بار دیگر به معرفی و شناساندن آن‌ها بپردازند. ازاین‌رو هدف متون پیش‌ رو معرفی و اشاعه و بازگویی فلسفۀ پنهان نقوش بر دل سفالینه‌هایی است که هزاران سال آن‌ها را بر سینۀ خود حک کرده‌اند. این پژوهش از نوع تحلیلی‌توصیفی بوده و روش جمع‌آوری اطلاعات و داده‌های آن به‌صورت کتابخانه‌ای‌اسنادی می‌باشد و در این زمینه غالب منابع مهم و مرتبط با نقوش گناباد در قالب کتاب و مقالات منتشرشده در پایگاه‌های داده‌های علمی مطالعه شده‌اند. نتایج بخش یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که در سفالینه‌های گناباد به‌طور کلی سه دسته نقوش حیوانی، گیاهی و هندسی حضوری پررنگ دارند که در نقوش حیوانی، نقش طاووس، گنجشک (مرغی‌ریز) و کبوتر (مرغی‌درشت) اهمیت بسزایی دارند که نقوش گنجشک و طاووس در سردر مسجدجامع گناباد به کار رفته است. در نقوش گیاهی، نقش درخت و در نقوش هندسی، نقش خورشید پررنگ‌تر است. از سوی دیگر نقوش فوق از حیث مضمونی، ریشه‌های معنایی‌شان در داستان‌ها و باورهای عامیانه قرار دارد که به‌صورت نمادین و در غالب تک‌نگاره‌ در هنر سفال‌گری منطقه تجلی یافته است. علاوه بر این، نقوش فوق با وجوه معرفتی تنیده به الهیات دوره‌های خود و دوره‌های پیشین خود پیوند نزدیکی دارد، چنان‌که نقش طاووس از سویی در دورۀ هنر اسلامی پررنگ می‌شود و از سوی دیگر با محتوای درونی آیین زرتشت پیوند می‌خورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation of Gonabad Typical Pottery Motifs and Their Symbolic Meanings

نویسندگان [English]

  • Mahdi Khodaverdi 1
  • Fath Ali Qashqaeifar 2
  • Ahmad Sohrabinia 3
1 BA in Carpet, Faculty of Architecture and Art, University of Kashan, Kashan, Iran
2 Instructor, Faculty of Architecture and Art, University of Kashan, Kashan, Iran.
3 MA in Archaeology, Faculty of Architecture and Art, University of Mazandaran, Mazandaran, Iran.
چکیده [English]

 
Sometime replete with sense of life, Gonabad pottery and its motifs have gradually lost their original meanings and concepts in the course of time and now those meaningful motifs reduced to just some decorative motifs without their initiative notions for most of potters making pottery and applying those motifs on the works. Therefore, it seems necessary to authors to determine the basic, essential concepts of motifs on the pottery forgotten as a result of transmission by oral history as well as time passage. The aim of this study is to introduce and reexamine the concealed thoughts, ideas and philosophies these motifs have maintained within them during thousands of years. The research is based on descriptive-analytical methodology and the data collection method on library review. According to the concept of study, the main sources for related data, articles and so forth in the research were scientific databases.
The results indicate that there are generally three types of motifs on Gonagad pottery, including zoomorphic, vegetal and geometric. In the zoomorphic group, peacock, sparrow (little bird) and pigeon (big bird) are so prominent that those like peacock and sparrow have appeared on Gonabad Great Mosque’s portal as well. In the vegetal motifs the tree and in geometric ones the sun motif is of significance. In fact, the basic concepts of such motifs are embedded in popular stories as well as in folk beliefs, manifested symbolically in the form of single images on the pottery. Furthermore, the motifs had strong and close relations with the religious beliefs of that period as well as the subsequent eras. Specifically, peacock motif on the one hand was prominent in Islamic Art and on the other it carried Zoroastrian connotations.    

کلیدواژه‌ها [English]

  • Gonabad
  • Pottery
  • Motifs
  • Religious Beliefs
  • Symbolism
  1.  

     

    1. آموزگار، ژاله. ۱۳۹۱. تاریخ اساطیری ایران. تهران: سازمان سمت.
    2. اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم، و فروغ اولاد. ۱۳۹۶. اسطوره و نماد در ادبیات و هنر، گفت‌وگو با جلال ستاری. تهران: نشر چشمه.
    3. بهمنی، پردیس. ۱۳۸۹. سیر تحول و تطور نقش و نماد در هنرهای سنتی ایران (ParsBook.org).
    4. تابنده گنابادی، حاج سلطان حسین (رضا علیشاه). ۱۳۷۹. تاریخ و جغرافیای گناباد. چ۲. تهران: انتشارات حقیقت.
    5. تفضلی، احمد. ۱۳۵۴. مینوی خرد. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    6. حیدری‌نژاد، فرزانه، و زهرا حسین‌آبادی. ۱۳۹۸. «ویژگـی‌های بصری و تحلیل مفاهیم نقوش مـاهی روی سفـال‌های قبل از اسلام در ایران». فصلنامه علمی نگره، ش. ۵۵: ۱۲۱ـ۱۳۷.
    7. حیدری شکیب، رضا، محمد افروغ، و الهام میرکمالی. ۱۳۹۱. «جایگاه نگارۀ تزیینی نقش ماهی در هنر و فرهنگ ایرانی». نشریه کتاب هنر ماه، ش. ۱۶۴: ۵۸ـ۶۳.
    8. دادور، ابوالقاسم، و الهام منصوری. ۱۳۹۰. درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان، تهران: دانشگاه الزهرا.
    9. دهخدا، علی‌اکبر. ۱۳۷۷. لغت‌نامه دهخدا. تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
    10. زمانی، عباس. ۱۳۵۱. «هنر سفال‌سازی در مند گناباد». مجلۀ‌ هنر و مردم، ش. ۱۱۹ و ۱۲۰: ۱۰ـ۱۱.
    11. ــــــــ . ۱۳۷۳. گناباد، پیر تاریخ. به‌کوشش ناصر زمانی. چ۱. مشهد: انتشارات مرندیز.
    12. ژوله، تورج. ۱۳۹۰. پژوهشی در فرش ایران. چ۲. تهران: انتشارات یساولی.
    13. شاملو، احمد. ۱۳۴۰. گیلگمش؛ کهن‌ترین حماسۀ‌ بشری. بی‌جا: بی‌نا.
    14. کاظم‌پور، مهدی، و بهاره شفایی. ۱۳۹۷. «نشانه‌شناسی نقش ماهی با رویکرد عرفانی در سه نمونه از سفالینه‌های عصر معاصر (مطالعۀ موردی مند گناباد)». فصلنامۀ هنرهای صناعی اسلامی، ش. ۱: ۵۱ـ۵۷.
    15. لباف خانیکی، رجبعلی. ۱۳۸۳. «سفال مند گناباد، نقش زندگی». ماهنامۀ بین‌المللی میراث‌فرهنگی و گردشگری، ش. ۲: ۳۵ـ۴۸.
    16. محجوبی، فاطمه. ۱۳۹۲. «سفالگری در مند گناباد». فصلنامۀ جلوۀ هنر، ش. ۱۳: ۳۵ـ۴۸.
    17. مصاحبه با محمدحسن امیری؛ استادکار و پیشکسوت سفالگری در مند گناباد. اردیبهشت‌ ۱۳۹۶.
    18. نظری، امیر، و ایمان زکریایی کرمانی. ۱۳۹۴. «مطالعۀ تطبیقی سفالینه‌های مراکز سفالگری مند گناباد و شهرضای اصفهان». فصلنامۀ علمی نگارینۀ هنر اسلامی، ش. ۶: ۳۷ـ۵۶.
    19. ویلسن آلن، جیمز. ۱۳۸۷. سفالگری در خاورمیانه از آغاز تا دوران ایلخانی در موزۀ آشمولین آکسفورد. ترجمۀ مهناز شایسته‌فر. تهران: مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی.
    20. Jorgensen. M. Golfer. 1986. Medieval Islamic Symbolism and the Paintings in the Cefalù Cathedral. Leiden: E. J. Brill.