مطالعۀ تطبیقی نقوش و انواع سوزن‌دوزی در پوشاک زنان و مردان دربار قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد صنایع دستی، دانشکده هنر، دانشگاه سوره تهران، تهران، ایران

2 دانشیار دانشکده هنر، دانشگاه سوره تهران، تهران، ایران

3 استادیار گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی دماوند، دماوند، ایران

چکیده

با بررسی سیر تحول پوشاک در تاریخ ایران، دوران قاجار از حیث تحولات گستردۀ فرهنگی و اجتماعی، دوران متمایزی است. در این دوره، با توجه به گسترش ارتباطات بینافرهنگی با ملل دیگر، به‌ویژه غرب و رواج مدگرایی در میان درباریان، میل به لباس‌های سنتی ایرانی با تزیینات زیبا و دل‌فریب، به‌خصوص طیف وسیع سوزن‌دوزی‌ها، همچنان طرفداران متمکن (اغلب درباریان) خود را داشت. از این منظر در این پژوهش تلاش شده است ضمن تبیین و تحلیل مفاهیم مستتر در نقوش سوزن‌دوزی‌های پوشاک زنان و مردان دورۀ قاجار، به این پرسش‌ها پاسخ داده شود: 1. چه مفاهیمی در نقوش سوزن‌دوزی‌های پوشاک درباریان دورۀ قاجار وجود داشته است؟ 2. وجوه تمایز میان نقوش سوزن‌دوزی پوشاک زنان و مردان در دورۀ قاجار چیست؟ این پژوهش بنیادی به‌لحاظ چیستی رویکردی کیفی داشته و از نظر روش‌شناسی تطبیقی‌تحلیلی است. گردآوری داده‌ها و اطلاعات به روش مطالعات اسنادی و منابع کتابخانه‌ای و در مواردی میدانی انجام شده است. جامعۀ آماری این پژوهش با مرور آثار نقاشی و تطبیق با تعدادی از پوشاک موجود در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی به‌جامانده از دوران قاجار انتخاب شده است. در نهایت از تحلیل یافته‌ها، این نتیجه قابل استنباط است که پوشاک زنان و مردان دربار قاجار تفاوت چندانی با یکدیگر نداشتند و به‌طور کلی به دو دستۀ اندرونی و بیرونی تقسیم می‌شدند که تزیینات متنوع سوزن‌دوزی مانند گلابتون‌دوزی، قیطان‌دوزی، نقده‌دوزی، مرواریددوزی و... به تفاخر و زیبایی آن‌ها متناسب با جایگاه و مسند صاحب لباس می‌افزوده است. در این میان، نقوش به‌کاررفتۀ طرح‌های هندسی، گل‌وگیاه و بته‌جقه بودند که به‌طور مشترک در لباس زنان و مردان مشاهده می‌شود که عمدتاً مبتنی بر باورهای سنتی و اعتقادات مذهبی مردم بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study on the Motifs and Types of Needlework in the Clothing of Men and Women of the Qajar Court

نویسندگان [English]

  • Zahra Hajighasemi 1
  • Mehran Houshiar 2
  • Mehdi Khanke 3
1 MA Student in Handicrafts, Faculty of Arts, Soureh University, Tehran, Iran.
2 Associate Professor, Faculty of Arts, Soureh University, Tehran, Iran
3 Assistant professor, Department of Architecture and Urban Planning, Islamic Azad University, Damavand Branch, Damavand, Iran.
چکیده [English]

 
The evolution of clothing in the history of the Qajar period in Iran is considered distinct due to the extensive cultural and social changes. During this period, as a result of the expansion of intercultural relations with other nations, especially the West, and the prevalence of fashion among courtiers, the desire for traditional Iranian clothing with beautiful and charming embellishments, especially a wide range of embroidery, still had its potential patrons, mostly courtiers. From this perspective, while explaining and analyzing the hidden concepts in the embroidered patterns for Qajar men and women, the following questions would be answered in this research:

What concepts existed in the embroidered patterns of Qajar courtiers’ costumes?
What are the differences between the embroidered patterns of men’s and women’s clothing in the Qajar era?

This fundamental research adopts a qualitative approach and is comparative-analytical in its nature. The required data has been gathered through documentary studies and library resources and in some cases through field studies. The statistical population of the research has been selected by reviewing the paintings and matching them with a number of costumes in museums and private collections, left from the Qajar period. Having analyzed the findings, it could be concluded that the clothing of men and women in the Qajar court was not much different from each other and were generally divided into two categories: interior and exterior. Meanwhile, the woven ornaments would add to the dignity and beauty of costumes in accordance with the position and rank of the persons wearing them. Among the extant ornaments, motifs used were generally geometric and vegetal designs such flowers, plants and shrubs commonly seen in men’s and women’s clothing, which is mainly based on the traditional and religious beliefs of people.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Clothing Ornaments
  • Qajar Courtiers’ Clothing
  • Needlework
  • Boteh Jeqeh (Pine Cone Motif)
  1.  

    1. اباذری، مانا، و حبیب‌الله طیبی. 139۵. «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالیدن‌شاه به فرنگ (مطالعۀ موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)». دوفصلنامۀ علمی‌ترویجی پژوهش هنر 7 (13): 1۵ـ30.
    2. باقری حسن‌کیاده، معصومه. 139۵. «بته‌جقه، نگاره‌ای باستانی». همایش شرق‌شناسی. دانشگاه دولتی ایروان، ارمنستان.
    3. پاکباز، رویین. 138۵. نقاشی ایران: از دیرباز تا امروز. تهران: انتشارات زرین و سیمین.
    4. پولاک، یاکوب ادوارد. 13۶8. سفرنامۀ پولاک «ایران و ایرانیان». ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی
    5. تهرانی، رضا. 1388. «بررسی ترکیب‌بندی در آثار پیکرنگاری رضا عباسی و دو نقاش قاجاری». فصلنامۀ علمی‌پژوهشی نگره، ش. 10: ۵۳ـ۶۳.
    6. جهانی، مهناز، و سحر چنگیز. 139۶. «مطالعۀ تطبیقی مد لباس بانوان دربار فتحعلی‌شاه و ناصرالدین‌شاه قاجار». فصلنامه زن در فرهنگ و هنر 9 (3): 38۵ـ۴۰۷.
    7. خلج امیرحسینی، مرتضی. 1387. رموز نهفته در هنر نگارگری. تهران: انتشارات کتاب آبان.
    8. دل‌زنده، سیامک. 139۶. تحولات تصویری هنر ایران. چ۲. تهران: مؤسسه فرهنگی چاپ نظر.
    9. دهخدا، علی‌اکبرخان. 1388. لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    10. ذباح، الهام، و غلامعلی حاتم. 1392. «جستاری در مفاهیم نقوش سوزن‌دوزی ترکمانان گنبد کاووس». فصلنامه علمی‌پژوهشی نگره، ش. 28: ۶۹ـ77.
    11. ذکاء، یحیی. 13۶۶. لباس زنان ایرانی از سدۀ سیزدهم هجری تا امروز. تهران: بی‌نا.
    12. رجبی، اشرف. 138۴. «تاریخچۀ تحول پوشاک بانوان ایرانی در دورۀ قاجاریه». فصلنامه تخصصی رشد آموزش تاریخ 7 (2): ۳۹ـ۴۴.
    13. رجبی، محمدعلی. 13۹۰. ‌شاهکارهای نگارگری ایران. تهران: موزۀ هنرهای معاصر تهران.
    14. رجبی، محمدعلی، و پریناز شفیع‌زاده. 1387. «نقاشی‌های درباری قاجار، نمایش شکوه تصویر». فصلنامه علمی‌پژوهشی نگره، ش. ۶: ۵۹ـ70.
    15. رمضان‌زاده، فاطمه. 139۶. نساجی سنتی (دست‌بافی)، هنرهای صناعی. زیر نظر عبدالکریم عطارزاده و مهران هوشیار. تهران: سمت.
    16. زارع‌دار، محمدمهدی. 1393. مرقع قاجار. تهران: انتشارات رواق هنر.
    17. سید صدر، سید ابوالقاسم. 1388. دایرةالمعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن. تهران: سیمای دانش.
    18. شهشهانی، سهیلا. 1398. پوشاک دورۀ قاجار. تهران: انتشارات میردشتی.
    19. صالح، الهه. 139۴. «بررسی زیورآلات وابسته به پوشاک مردان در عهد قاجار». فصلنامه علمی‌پژوهشی پیکره (۴) 8: 2۴ـ3۵.
    20. صبا، منتخب. 1379. نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران: از هشت هزار سال قبل از میلاد تا امروز. تهران: صبا.
    21. ضیاءپور، جلیل. 13۴9. پوشاک ایرانیان از چهارده قرن پیش. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و هنر.
    22. طوسی، معصومه. 1397. «بررسی نوع رودوزی و روکاری و مفاهیم نقش‌مایه‌ها در ساختار هشت نمونه از سجاده‌های پارچه‌ای دورۀ قاجار». دوفصلنامه هنرهای صناعی اسلامی تبریز. دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ش. ۳: 99ـ112.
    23. عطروش، طاهره. 138۵. بته‌جقه چیست؟. تهران: سی بال هنر.
    24. غیبی، مهرآسا. 1387. هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. تهران: انتشارات هیرمند.
    25. فیض‌اللهی، مریم، و زهرا فنایی. 1389. «بررسی لباس و پوشاک دورۀ قاجار مبتنی بر آثار مینایی به‌جامانده از این دوره در موزۀ آذربایجان تبریز». فصلنامۀ علمی‌پژوهشی نگره، ش. 1۶: ۵۷ـ72.
    26. قپانداران، وجیهه. 1389. تاریخ پوشاک ایرانیان از باستان تا عصر حاضر. قم: مهر بیکران.
    27. کشاورز، گلناز، و شهره جوادی. 1398. «انتزاع نمادین در زیبایی شناسی هنر بلوچستان (نمونۀ موردی: سوزن‌دوزی بلوچ)». نشریۀ علمی باغ نظر ۱۶ (79): ۵ـ1۴.
    28. کشمیرشکن، حمید. 1393. هنر معاصر ایران. تهران: چاپ و نشر نظر.
    29. کمپانی، نسیم. 1391. فرهنگ اصطلاحات پارچه و پوشاک در ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    30. کیکاوسی، نعمت‌الله. 1371. گلگشت در نگارستان. تهران: انتشارات نگار.
    31. گروه نویسندگان. 1382. پوشاک در ایران‌زمین. ترجمۀ پیمان متین. تهران: انتشارات امیرکبیر.
    32. مبینی، مهتاب، و اعظم اسدی. 139۶. سیری در مد و لباس دورۀ قاجار. تهران: مرکب سپید.
    33. معین، محمد. 13۶۴. فرهنگ فارسی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
    34. نظری، امیر، ایمان کرمانی، و مهرنوش سرارودی. 1392. «مطالعۀ تطبیقی نقوش سفالینه‌های کلپورگان با نقوش سوزن‌دوزی بلوچ». نشریۀ مطالعات تطبیقی هنر ۴ (8): 31ـ۴۷.
    35. یاوری، حسین، آنیتا منصوری، و شریفه سلطانی. 1389. آشنایی با هنرهای سنتی ایران 3. تهران: سیمای دانش.
    36. یاوری، حسین، و سارا حکاک‌باشی. 1390. مختصری دربارۀ تاریخ تحولات لباس و پوشاک در ایران. تهران: سیمای دانش.
    37. یعقوبی، حمیده. 1393. «سوزن‌دوزی‌های پوشاک زنان بلوچ؛ نقش و رنگ». فصلنامه فرهنگ مردم ایران، ش. 38 و 39: ۵۱ـ78.
    38. URL 1: araas.ir (access date: 2021/02/24)
    39. URL 2: toosfoundation.com (access date: 2021/02/24)