واکاوی بن‌مایۀ مهر در طرح «حوض و جامِک» و نقش «زایش» قالی ایلام*

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد گروه پژوهش هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران

2 استادیار گروه فرش، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

چکیده

نقوش و طرح‌های قالی ایلام مانند سایر نمودهای فرهنگی بنیان‌های شکل‌دهندۀ بسیاری دارد. از آن میان مؤلفه‌های تاریخی، مذهبی، فرهنگی و طبیعی در شکل‌دهی روبنای هنر زیرساخت‌هایی اثرگذارند. تعداد زیادی تپۀ باستانی و اثر تاریخی در ایلام منبع الهام و ایده برای نقوش قالی لحاظ می‌شود. بن‌مایه‌های مربوط به «مهر» در نقوش ایرانی فراوان و قابل ریشه‌یابی است. بسیاری از نقوش و نمادها به‌طور صریح و ضمنی با «مهر» در ارتباط هستند. درک و تشخیص نمود مهر در طرح حوض و جامک و نقش زایش قالی ایلام در گام نخست و مطالعۀ جلوه‌های مهر در طرح و نقش یادشده، مسئلۀ اصلی پژوهش است. پژوهش حاضر بر آن است واکاوی بن‌مایۀ «مهر» به‌عنوان یکی از مبانی نظری نقوش قالی ایلام و کشف مبانی نظری یکی از نقوش اصیل و طرحی از قالی ایلام مورد مداقه قرار دهد. تحقیق پیش رو از نوع کیفی بوده و یافته‌ها حاصل مطالعات کتابخانه‌ای و پویش میدانی است. مصاحبه با بافندگان بومی ایلام بخشی از اطلاعات را در اختیار قرار داده است. داده‌ها با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و مبتنی بر روش اسطوره‌‌سنجی مطالعه شده است. اسطوره‌سنجی مسیر تشخیص مضامین و بن‌مایه‌ها از یک‌سو و مطابقت داده‌ها با مصادیق دیگر در فضای فرهنگی ایلام را از سویی دیگر هموار نمود. طرح لچک و ترنج با نام محلی «حوضی» بیشترین فراوانی را در میان طرح‌های قالی ایلام داشت. در این‌ بین طرح «حوض و جامِک» از شاخه‌های طرح حوضی به‌عنوان نمونۀ مطالعاتی انتخاب شد. از میان نقوش نیز نقش «زایش» موجود در حاشیۀ طرح «لچک و ترنج» مدنظر قرار گرفت. نتایج نشان از آن داشت که بن‌مایۀ «مهر» شاکله و ساختار طرح «حوض و جامک» و نقش «زایش» قالی ایلام را شکل داده است. چهار گونه تحلیل از نقش «زایش» انجام شد که تمامی موارد بر حضور ضمنی بن‌مایۀ «مهر» دلالت دارند. باوجود تنوع محورهای چهارگانه تحلیل، «زایش یا زایمان زن» یا «زن در حالت زایمان»، «دختر بافندۀ روستایی»، «نقش دوسکومی یا دوستکامی» و «تجلی بوتۀ سه‌شاخه» بن‌مایۀ «مهر» تکرار الگویی کهن درخور توجه است. درک استمرار حیات اسطوره در قالی ایلام از نتایج اصلی مقاله است. دگردیسی و استحاله در اسطوره روی داده است اما اعتقاد به مفهوم مبنا یعنی برکت و زایش همچنان در اعتقادات مردم جای دارد. ابتدا نمونه‌ها از میان قالی‌های قدیمی و اصیل ایلام انتخاب  شد و سپس تحلیل‌ها صورت گرفت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the theme of Mihr in the "Howz and Jamek" pattern and the motif of "birth" of Ilam rug

نویسندگان [English]

  • khatereh Mahmoudi Gahroui 1
  • Samaneh Kakavand 2
1 MA in Art Research, Islamic Azad University, South Tehran Branch, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Department of Carpet, Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran, Iran
چکیده [English]

 
The motifs and patterns of Ilam rugs, like other cultural expressions, can be taken into account as the crucial and decisive factors. Obviously, historical, religious, cultural and natural components influence the formation of the art superstructure. A large number of ancient hills and historical monuments in Ilam are considered as sources of inspiration and ideas for rug motifs. The themes related to "Mihr"(Mitra) are abundant and can be traced in Iranian motifs. A lot of motifs and symbols are explicitly and implicitly associated with "Mihr". The present study attempts to investigate understanding and identifying the theme of "Mihr" in "Howz and Jamek" pattern and the motif of "birth" of Ilam rugs. Indeed, the purpose of this study is to scrutinize the theme of "Mihr" as one of the theoretical foundations of Ilam rug patterns. This research is qualitative and the findings are the result of library studies and field research. Interviews with Ilam native weavers were also carried out. The data analysis includes descriptive-analytical approach. On the one hand, myth critique paved the way to identify themes and on the other hand, to match the data with other representations in the cultural space of Ilam."Lachak" (headgear) and "Toranj" pattern with the local name "Howzi" had the greatest frequency among Ilam rug patterns. Meanwhile, the "Houz and Jamek" resulted from "houzi" pattern branches was selected as a study sample. The motif of "birth" in the margins of the "Lachak and Toranj" pattern was considered. The results showed that the theme of "Mihr" has formed the structure of "Howz and Jamek" patterns as well as the motif of "birth" of Ilam rug. Four types of analyses of the motif of "birth" were performed, all of which indicate the implicit presence of the theme of "Mihr". Despite the diversity of the four analysis dimensions; "birth" or "Woman giving birth", "Rural weaver girl", "The motif of Doskumi or Dostkami" and "Manifestation of a three-branch plant", "Mihr" is a repetition of an old pattern worthy of attention. Understanding the continuation of the life of myth in Ilam rug is one of the main results of this study. Metamorphosis has taken place in myth, but belief in the concept of basis (blessing and procreation) persists among people. First, samples are selected from the old and original rugs of Ilam, then analyzes were carried out.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ilam rug
  • "Howz and Jamek" pattern
  • Motif of "birth"
  • Mihr
  1.  

    1. آموزگار، ژاله. 1383. تاریخ اساطیری ایران. چ۶. تهران: سمت.
    2. آموزگار، ژاله، و احمد تفضلی. 1391. شناخت اساطیر ایران. چ۲۲. تهران: چشمه.
    3. اسدی‌نیا، حسن. 1390. بررسی طرح، نقش و رنگ در دست‌یافته‌های استان ایلام. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز. استاد راهنما: غلامعلی حاتم.
    4. اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1387. اسطوره، بیان نمادین. چ۲. تهران: سروش.
    5. اشنبرنر، اریک. 1384. قالی و قالیچه‌های شهری و روستایی ایران. ترجمۀ مهشید تولایی و محمدرضا نصیری. چ۲. تهران: انتشارات یساولی.
    6. الیاده، میرچا. 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. چ۱. تهران: انتشارات سروش.
    7. بخشی امقانی، اکرم. 1395. مطالعۀ تطبیقی طرح و نقش قالی‌های کردی خراسان، با منطقۀ کردستان در طی سه دهۀ اخیر و ارائۀ یک اثر طراحی مبتنی بر مطالعات. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنرهای اسلامی تبریز. استاد راهنما: علی وندشعاری.
    8. پرهام، سیروس. 1371. دست‌بافته‌های عشایری و روستایی فارس. چ۱. تهران: انتشارات امیرکبیر.
    9. ـــــــــــ . 1378. «جلوه‌های اساطیری و نمادهای نخستین در قالی ایران». فصلنامۀ نشر دانش، ش. 88: 40ـ47.
    10. پورداود، ابراهیم.1347. یشت‌ها. چ۲. تهران: کتابخانه طهوری.
    11. حامی، احمد. 2535. بغ مهر. تهران: داور پناه.
    12. حصوری، علی. 1385. مبانی طراحی سنتی در ایران. چ۲. تهران: چشمه.
    13. دانشگر، احمد. 1376. فرهنگ جامع فرش ایران (دانشنامه ایران). تهران: انتشارات یادوارۀ اسدی.
    14. دریایی، نازیلا. 1397. زیبایی‌شناسی در فرش دست‌بافت ایران. چ۱. تهران: مرکز ملی فرش ایران.
    15. رستم‌بیگی، سمانه (ثمین). 1390. «نقش‌مایه‌های مهری در نقوش تزیینی هنر ایران». نشریۀ نگره 6 (18): 49ـ۶۷.
    16. رضی، هاشم. 1384. آیین مغان. تهران: گل‌رنگ یکتا.
    17. ژوله، تورج.1381. پژوهشی در فرش ایران. چ۱. تهران: انتشارات یساولی.
    18. شارل پوش، هانری. 1346. تمدن ایرانی(میترا)، ترجمۀ عیسی بهنام. چ۲. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    19. شایگان، داریوش. 1388. بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی. چ۷. تهران: امیرکبیر.
    20. شریفی‌نیا، اکبر، و طیبه شاکرمی. 1397. باستان‌شناسی و تاریخ دره‌شهر(سیمره). چ۱. تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری.
    21. شمیم، سعیده. 1390. بررسی نقش‌مایۀ گل لوتوس در هنر ایران، هند و مصر. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
    22. شهبازی، علیرضا. 1389. راهنمای مستند تخت‌جمشید. چ۲. تهران: انتشارات سفیران- فرهنگسرای میردشتی.
    23. عوض‌پور، بهروز، سهند محمدی‌خبازان، و ساینا محمدی‌خبازان. ۱۳۹۶. اسطوره، معماری، شهرسازی. تهران: کتاب‌آرایی ایرانی.
    24. فرشاد، مهدی. 1368. عرفان ایرانی و جهان‌بینی سیستمی. تهران: بلخ.
    25. فلاح‌فر، سعید. 1389. فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران. چ۱. تهران: کاوش پرداز.
    26. کنگرانی، منیژه. ۱۳۸۸. «تحلیل تک‌اسطوره نزد کمبل (با نگاهی به روایت یونس و ماهی)». پژوهشنامۀ فرهنگستان هنر (ویژۀ نقد اسطوره‌ای هنر) ۳ (4)، 74ـ۹۱.
    27. کوپر، جی سی. 1379. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: نشر فرشاد.
    28. گیرشمن، رمان. 1370. هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی. ترجمۀ بهرام فره‌وشی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    29. گیمن، دوشن. 1385. دین ایران باستان. ترجمه رویا منجم. تهران: علم.
    30. لک‌پور، سیمین. 1389. کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی دره‌شهر (سیمره). چ۱. تهران: پازینه.
    31. مبینی، مهتاب، و رقیه کرمی. 1394. «زیبایی‌شناسی فرش دست‌بافت آبدانان»، کنفرانس بین‌المللی معماری، شهرسازی، عمران، هنر و محیط‌زیست، افق‌های آینده، نگاه به گذشته، تهران: دبیرخانۀ دائمی کنفرانس.
    32. مقدم، محمد. 1380. جستار دربارۀ مهر و ناهید. چ۲. تهران: هیرمند.
    33. موسوی حاجی، سید رسول، و علی‌اکبر سرافراز. 1397. نقش‌برجسته‌های ساسانی. چ۲. تهران: سمت.
    34. موسوی لر، اشرف‌السادات، و اعظم رسولی. 1389. «بررسی نمودهای اساطیری خورشید و مهر در فرش دست‌باف ایران».تهران: پژوهشگاه میراث تند و از گلجام، ش. 16، 111ـ۱۳۲.
    35. میرانی، حیدر. 1384. شناسایی و ریشه‌یابی طرح‌ها و نقوش فرش دست‌باف ایران (قالی استان ایلام)، مرکز ملی فرش.
    36. نامورمطلق، بهمن. 1388. «گذار از اسطوره‌سنجی به اسطوره‌کاوی (بررسی دو روش اسطوره‌ای و رابطۀ آن‌ها)»، پژوهشنامۀ فرهنگستان هنر (نقد اسطوره‌ای هنر) ۳ (4)، 92ـ۱۰۸.
    37. ورمازرن، مارتن. 1345. آیین میترا (میترا در ایران و هند). ترجمۀ بزرگ نادرزاد. چ۱. تهران: دهخدا.
    38. وکیلی، ابوالفضل، و مرضیه اسماعیلی‌جاغرق. 1383. کارگاه طراحی نقشه قالی (1). چ۲. تهران: انتشارات نقش هستی.
    39. یاحقی، محمدجعفر. 1375. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چ۲. تهران: سروش.
    40. یساولی، جواد. 1374. قالی‌ها و قالیچه‌های ایران جلد (1). چ۳. تهران: فرهنگسرای یساولی.
    41. Harper, Prudence O., Joan Aruz, and Françoise Tallon, eds. (1992). The Royal City of Susa. Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre: The Metropolitan Museum of Art.
    42. Gershevitch,L. (1967). The Avesta HYMN To Mitra,Cambridge.