مقایسۀ تطبیقی فرم‌شناسی و نمادشناسی نقوش پرنده بر روی سفال‌های پیش از تاریخ و سفال‌های دورۀ اسلامی در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته کارشناسی ارشد، مربی گروه صنایع دستی، عضو هیئت‌علمی دانشکده هنر، دانشگاه اراک، اراک، ایران

چکیده

 
سفال پدیده‌ای فرهنگی است و نقش آن به‌عنوان بیانی نمادین و تمثیلی، وسیله‌ای برای انتقال اندیشه و اعتقادات بوده است. پرنده از جمله موجوداتی است که به‌علت حضور تنگاتنگ در زندگی انسان‌ها و مجاور بودن زیستگاه آن با زیستگاه انسان، نقش آن همواره توسط انسان‌ها ترسیم شده است. در این مقاله سعی بر آن است که به بررسی نقوش و مضامین پرندگان دورۀ پیش از تاریخ و همین طور پرندگان دورۀ اسلامی در ایران پرداخته شود. پرسش این است که نقوش پرندگان در دوره‌های پیش از تاریخ و همین طور در دورۀ اسلامی چه اعتقادات، مضامینی و باورهایی را بیان می‌دارند و آیا این مضامین در این دوره‌ها یکسان بوده است یا خیر؟ همچنین سعی بر این است که وجوه اشتراک و افتراق در طراحی فرم، نمادپردازی و انتقال پیام نقوش پرندگان در این ادوار بررسی گردد. این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی انجام و اطلاعات مورد نیاز به‌صورت کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهند که نقوش پرندگان در سفال‌های پیش از تاریخ فقط جنبۀ نمادین و تزیینی نداشته، بلکه بازتابی از اعتقادات معنوی و یاری جستن از نیروهای ماورایی پرنده در طبیعت بوده است؛ اما سفال‌های دورۀ اسلامی بیشتر نشان از نمادین بودن این نقوش دارد و جنبۀ تزیین در آن بسیار پررنگ است. در دوران پیش از تاریخ باآنکه هنرمند نقوش را به حالت طبیعی نزدیک ساخته است، آن‌ها بسیار انتزاعی‌اند و در نقوش اسلامی، هنرمندان این دوره کوشیده‌اند که عالم خیال را در آفرینش نقوش خویش به کار گیرند، به‌طوری که حتی طرح ترکیبی پرنده و انسان نیز به چشم می‌خورد. در کنار تضادها، اشتراکاتی نیز دیده می‌شود؛ از جمله اینکه این سفال‌ها به‌عنوان بستری برای ثبت اعتقادات روزمره برگزیده شده‌‌اند. در واقع کاربست باورهای بنیادین، در ظروف عامیانه قابل مشاهده است و در هر دوره، نقوش پرنده حامل پیام‌های نمادین و اعتقادی بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative study on the formology and symbolism of bird motifs on ancient pottery and Islamic period pottery in Iran

نویسنده [English]

  • Atefeh Esnaashari
Master's degree, Instructor, Art Department, Arak University, Arak, Iran
چکیده [English]

 
Pottery is a cultural and artistic phenomenon and its role as a symbolic as well as allegorical expression has been a means of conveying ideas and beliefs. The bird is one of the creatures whose motif has been drawn by human because of the close and constant presence in human life and proximity of its habitats to human dwelling. This research aimed at reviewing the motifs of ancient birds as well as birds of the Islamic period in Iran. Indeed, the present study seeks to discover which ideas, beliefs and themes emerged in ancient times as well as in the Islamic period, and also scrutinizes whether these themes were same in these periods. Moreover, the research attempts to find out the commonalities and differences in the design of the form, symbolism, and message transmission of bird motifs in these periods. This research is descriptive-analytical and the required data has been collected in a library method. The results show that the use of bird motifs in ancient pottery was not only symbolic but also a reflection of spiritual beliefs and seeking help from the bird's natural power in nature. However, motifs of birds in Islamic period show the symbolism of these motifs. Although the artist in ancient times made the designs seem natural, motifs seem very abstract; meanwhile, the opposite can be observed in Islamic motifs. In addition to the mentioned contradictions, commonalities can be seen among these pottery. For instance, these pottery were at the heart of people daily lives in both periods.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian pottery
  • bird motifs
  • ancient pottery
  • Islamic pottery
  • Formology and symbolism
  1.  

    1. اکبری، فاطمه. 1382. «هنر سفالگری و بررسی نقوش آن در دورۀ اسلامی». پرتال جامع علوم انسانی ۱ (3): 11ـ12.
    2. بهار، مهرداد. 1380. بندهش. تهران: توس.
    3. بیروتی، شهره، پرناز گودرز پروری، امیر باقری گرمارودی، و غلامعلی حاتم. (1400). «تحلیل نماد پرنده در سکه‌های دورۀ ایلخانی از منظر گفتمان مذهب بر اساس الگوی اروین پانوفسکی». مطالعات هنر اسلامی، ش. ۴۳: 43ـ59.
    4. پوپ، آرتور. 1395. سیری در هنر ایران. تهران: علمی و فرهنگی.
    5. پورنامداریان، تقی. ۱۳۷۴. دیدار با سیمرغ: هفت مقاله در عرفان و شعر و اندیشۀ عطار، مقالۀ 2: «سیمرغ و جبرئیل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
    6. تسلیمی، نصرالله. 1377. «طبقه‌بندی و بررسی تطبیقی نقوش ظروف و جام‌های سفالین مربوط به هنر ایران». دانشگاه هنر ۱ (1): 29ـ43.
    7. تناولی، پرویز. 1385. طلسم: گرافیک سنتی ایران. تهران: بنگاه.
    8. توحیدی، فائق. ۱۳۸۴. فن و هنر سفالگری. تهران: سمت.
    9. جابز، گرترود. 1370. «سمبل» کتاب اول جانوران. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    10. جهانبخش، بهروز، و حسین علیزاده. 1396. «تجزیه و تحلیل نقوش پرندگان بر روی سفال‌های پیش از تاریخ شمال غرب ایران». کنفرانس سالانه پژوهش در علوم انسانی و مطالعات اجتماعی. تهران.
    11. چنگیز، سحر، و رضا رضالو. 1390. «ارزیابی نمادین نقوش جانوری سفال نیشابور(قرون سوم و چهارم هجری قمری)». هنرهای تجسمی ۱ (۴7): 33ـ۴۴.
    12. چیت‌سازیان، امیرحسین، و فروزان داودی. ۱۳۹۹. «جایگاه نمادین خروس در فرهنگ و هنر ایران با تکیه بر آثار سفالین». پیکره، ش. 19: ۱۱ـ۱۷.
    13. حاجی‌صادقلو، افسانه. 1389. بررسی نقش پرنده در ظروف سفالین ایران (از ابتدا تا دورۀ ایلخانی). تهران: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ـ دانشگاه الزهرا، دانشکده هنر.
    14. حسینی، هاشم. 1392. «تجلی سیمرغ در هنر سفالگری دوران اسلامی ایران». نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، ش. 3: 21ـ34.
    15. خزایی، محمد. 1385. «نمادگرایی در هنر اسلامی، تأویل نمادین نقوش در هنر ایران». مجموعه مقالات همایش هنر اسلامی.
    16. خسروی، الهه. 1397. «بررسی نقوش و اشکال پرنده در هنر ایران باستان». نقش‌مایه ۵ (11): 69ـ84.
    17. دادور، ابوالقاسم. 1393. «نقوش و نمادهای گیاهی و حیوانی در سفالینه‌های دوران اسلامی ایران». فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی ۱ (4): 4ـ18.
    18. دادور، ابوالقاسم، و الهام منصوری. 1381. درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای هند در عهد باستان. تهران: دانشگاه الزهرا.
    19. دستغیب، نجمه، و سید جواد ظفرمند. 139۴. «مطالعۀ تطبیقی نقوش پرنده در سفالینه‌های ایران دورۀ عباسی و سفال‌های چین (قرن 9م)». نگره ۳ (38): 107ـ118.
    20. دوبوکور، مونیک. 1373. رمزهای زندۀ جهان. تهران: نشر مرکز.
    21. رفیعی، لیلا. 1387. سفال ایران: از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر. تهران: یساولی.
    22. زراعت‌پیشه، مرضیه، و امیرحسین چیت‌سازیان. 139۵. «فرم‌شناسی و نمادشناسی نقوش پرندگان در سفالینه‌های دورۀ سامانی قرن سوم و چهارم هجری». پیکره ۵ (10): 17ـ28.
    23. زکی، محمدحسن. 1366. تاریخ صنایع ایران. تهران: اقبال.
    24. سجادی، جعفر. ۱۳۷۰. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
    25. سهروردی، یحیی بن حبش. 1380. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. تصحیح سیدحسین نصر. تهران: انتشارات علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    26. شایسته‌فر، مهناز، و گلسا غفاری. 1394. «بررسی نقش پرنده در سفالینه‌های بخش اسلامی موزۀ رضا عباسی». دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران. مشهد.
    27. شکرپور، شهریار، مژده عبداللهی، و فاطمه غفوری‌فر. 1397. «مطالعۀ نمادین نقش پرنده در سفالینه‌های نیشابور قرن 3 و 4ق و تطبیق آن با پرندگان منطق الطیر عطار». همایش ملی نقش ملی خراسان در هنر و معماری ایرانی-اسلامی. مشهد.
    28. شوالیه، ژان، و آلن گربران. 1379. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
    29. شیخی نارانی، هانیه، مریم اسلام‌دوست، و ارنیب نظریان. 1395. «نشانه‌شناسی پرنده، کلاغ». سومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علم و تکنولوژی، ص14.
    30. شیمل، آنه ماری. ۱۳۸۴. شکوه شمس. تهران: قلم.
    31. صرفی، محمدرضا. ۱۳۸۶. «نماد پرندگان در مثنوی». فصلنامه پژوهش‌های ادبی، ش. 18: ۵۳ـ۷۶.
    32. عالی، ابوالفضل. 1374. «رجعتی به گذشته و نگاهی به آینده در بازیافت نقوش ایرانی اسلامی در گرافیک معاصر ایران». مطالعات ملی ۱ (15): 131ـ
    33. عبداللهیان، بهناز. 1376. «بررسی مفاهیم نمادهای مهر و ماه نقش‌برجسته بر روی سفالینه‌های پیش از تاریخ ایران». دانشکده هنر ۱ (7): 34ـ62.
    34. عسگری الموتی، حجت‌الله. 1395. «بازخوانی محتوایی نقوش سفال نیشابور در قرن 4 هجری با محوریت باورهای مذهبی و پیشگویی‌های نجومی». پژوهشنامه خراسان بزرگ، ش. 25: 15ـ28.
    35. عطار، محمد بن ابراهیم. ۱۳۵۶. مصیبت‌نامه . تهران: چاپ نورانی وصال.
    36. کاشانی، عبدالرزاق. 1391. اصطلاحات الصوفیه. ترجمۀ محمد خواجوی. تهران: انتشارات مولوی.
    37. کامبخش‌فرد، سیف‌الله. 1399. سفال و سفالگری در ایران (از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر). تهران: ققنوس.
    38. کوماراسوامی، آناندا . ۱۳۸۲. مقدمه‌ای بر هنر هند. ترجمۀ امیرحسین ذکرگو. تهران: روزنه.
    39. کیانی، محمدیوسف. 1379. پیشینۀ سفال و سفالگری در ایران. چ۲. تهران: نشر دانش.
    40. مشکینی، میرزاعلی. 1387. قرآن. ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای. قم: مرکز چاپ و نشر قرآن کریم.
    41. میبدی، احمد بن محمد. ۱۳۸۴. کشف الاسرار و عدة الابرار. ج9. تهران: چاپ علی‌اصغر حکمت.
    42. نوبهاری، لیلا. 1381. «بررسی نقوش سفالینه‌های نیشابور (سدۀ اول تا هشتم هجری) و کاربرد آن در گرافیک». دانشگاه تهران، ۱ (6): 15ـ32.
    43. هال، جیمز. 1387. فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب. چ۳. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.
    44. یاحقی، محمدجعفر. 1369. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: سروش.
    45. یوزباشی، عطیه، و آذر موخواه. 139۶. «بررسی ساختار گرافیکی و نمادین نقوش پرندگان در سفالینه‌های تمدن‌های ایران با تأکید بر پرندۀ مرغابی». اولین کنفرانس ملی نمادشناسی در هنر ایران با محوریت هنرهای بومی. تهران: ۵۲۶ـ۵۳۸.
    46. kawaml, Trudy. 1992. Ancient Iranian Ceramic. New York: Harry N Abrams.
    47. Watson, Oliver. 2004. Ceramics from Islamic land. London: Thames & Hudson.