بررسی ساخت و کاربرد شیشه‌های تخت رنگی در معماری ایران

نوع مقاله : علمی -ترویجی

نویسندگان

1 دانشیار گروه صنایع‌دستی، دانشگاه هنر، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

2 دانشجوی دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، گروه هنر اسلامی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

چکیده

 هنر شیشه‌گری، اگرچه دارای قدمتی دیرینه است، اما کاربرد آن در معماری ایران به‌شکل شیشه‌های تخت رنگی با توجه‌ به شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و هنری از دورهٔ صفوی بیش‌تر موردتوجه قرار گرفت و در دورهٔ قاجار ادامه و اوج گرفت. هدف این پژوهش بررسی کیفیت ساخت شیشه‌ها با تأکید بر شیشهٔ تخت رنگی در معماری ایران است و به این سؤال پاسخ می‌دهد که نحوهٔ ساخت این دسته از شیشه‌ها در ایران چگونه بوده و مراودات تجاری و فرهنگی‏ در این روند چه تأثیراتی داشته‌اند؟ ماهیت تحقیق، توصیفی - تحلیلی با رویکرد کیفی و دستیابی به اطلاعات و نمونه‌ها، به شیوهٔ کتابخانه‌ای بوده‌است. پس از جمع‌آوری داده‌ها، و تحلیل و طبقه‌بندی شیوه‌های ساخت شیشه‌های تخت رنگی در ایران، به مطالعهٔ عوامل تأثیرگذار بر ساخت آن‌ها پرداخته شده‌است. نتایج نشان می‌دهند که ساخت شیشه در ایران به‌صورت پشت بیلی بسیار نامرغوب بوده و روش ساخت شیشه‌های تخت رنگی وارداتی به ایران شامل روش‌های دمیدن، ریخته‌گری، نورد، کششی و شناور بوده و روش‌های دمیدن، ریخته‌گری و نورد در ابتدا و به‌صورت دستی انجام می‌شده‌اند. هم‌چنین نحوهٔ رنگ‌کردن این شیشه‌ها به دو روش سطحی و سطحی - مغزی و به‌وسیلهٔ اکسیدهای فلزی در رنگ‌های مختلف صورت می‌گرفته‌است. استفاده از این شیشه‌ها در ابتدا توسط رومیان و از منطقهٔ قسطنطنیه آغاز و وارد اروپا شد. سپس در دورهٔ صفوی ویژگی‌هایی مانند الگوبرداری از شیشه‌های تخت کلیساها در غرب (روش استیند گلاس)، توجه پادشاهان صفوی، خلاقیت معماران، به‌کاربردن کاشی با رنگ‌های متنوع، ابداع کاشی هفت‌رنگ و تزئینات کاخ‌ها، توسعهٔ گره‌چینی، هم‌زمانی با انقلاب صنعتی، و گسترش روابط سیاسی با غرب سبب شد تا کاربرد شیشه در معماری بیش‌تر موردتوجه قرار گیرد و در دورهٔ قاجار ادامه پیدا کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigation of Construction and Application of Colored Flat glass in Iranian Architecture

نویسندگان [English]

  • Alireza Sheikhi 1
  • Amir Hossein Abbasi Shokat Abad 2
1 Associate Professor, Department of Handicrafts, Faculty of Applied Arts, University of Arts, Tehran, Iran. (Correspond Author)
2 PhD student of comparative and analytical history of Islamic art, Department of Islamic Art, Shahed University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Introduction
The art of glass making was invented and started by the Romans and enhanced by the development of the use of Chinese knots and door and window making. This art has a long history in Iran. However, the use of flat colored glass in architecture in the Safavid and Qajar periods has been due to some reasons. Among these reasons, one can refer to the characteristics of glass, climatic conditions, the the Safavid kings’ interest in glass arts, and the creativity of architects to borrow the pattern of flat glass windows, in the form of the stained glass method, practiced in churches of the same period in the West. The use of colored flat glass to create decorative windows originated in the Romans and Constantinople. The art of glassmaking requires special and diverse raw materials. Generally, complex methods are used in its construction. Glass is made of compounds such as silica in the form of sand, alkali in the form of sodium and potassium as flux, lime for strengthening, lead oxide for transparency, and metal oxides for creating different colors. 
Research Method
The manufacture of flat-colored glass in Iran has not been discussed yet in the available sources. In the present research, an attempt has been made to answer the question of how this type of glass was the produced in Iran, and how the commercial and cultural relations have affected this process. The nature of the research is descriptive-analytical, and its methos is qualitative. The collection of information and samples has been done in a library manner. After collecting data and analyzing and classifying the manufacturing methods of flat colored glass, the factors affecting their prodction have been examined.  
Research Findings
Stained glass windows were used in three ways in the Qajar period. The first way is a patterned glasswork made with colors such as red, blue, emerald green, and yellow. This glasswork was used in small semi-circular windows and sash windows in the strips. The second method was glass mosaic that was first used in the late Safavid era and, then, it was fully expanded in the Qajar period. In the third method, on the plastered surface, a border of repeated motifs of scrolls and vases was inlaid in pieces of red, green, and blue colored glass. To produce cup (bed) glass, it consisted of 97% silica powder, sodium carbonate, and lime, and the remaining 3% was coloring and pigment oxides. The production of this type of glass was done using different methods, including blowing, casting, rolling, stretching (horizontal and vertical), and floating or flute.
At first, the production of uniform glass was done by forming circular and cylindrical shapes and, then, the flattening of them. Before the invention of the float method in the 19th century, uniform glass was made in two basic ways: one of these methods was sheet or window glass, and the other was plate glass.  
The colored glass was first used by the Romans. The origin of the use of colored glass was traced back to Constantinople, where it was used in the church in the 6th century AD. There were two ways to paint flat glass: surface and brain. Making colored flat glass was usually done by adding a metal to the molten glass.
Due to the expansion of political relations with the West, Shah Abbas brought expensive Venetian glass to Iran to promote this industry; this industry continued until the Qajar period. During the Qajar era, due to the incapability of hand-made glass workshops to meet the consumption and decorative needs of the country, glass goods were imported from other industrial countries and replaced the hand-made glass. Also, this period coincided with the Industrial Revolution, and with the expansion of foreign relations with European countries, handicrafts faced the challenge of industrial goods. Among other social factors influencing this art from the Safavid to the Qajar eras, one can refer to the use of mirror work, especially cup mirrors in the harems which became popular due to the eye-catching brilliance as well as the halo of sacredness surrounding the kings of this era. Since mirror created a remarkable space, they were not reluctant to experience such space. This had an impact on the use of mirror work in religious buildings such as Imamzadehs, and they joined this movement from the Qajar era. A growing interest in the development of knotwork and door and window-making promoted the use of colored glass in the Qajar and Pahlavi periods.   
Conclusion
The obtained results showed that the use of colored flat glass to make decorative windows was first used by the Romans and originated in Constantinople. The production method of flat glass in Iran was on the back of a shovel and of very poor quality. Thus, the method of making glass imported to Iran was manual, done by blowing method (including two types of crown, and cylindrical or cylinder), as well as casting or rolling ones. Also, the coloring of these glasses was done by adding colored oxides; it was done in two ways: surface and brain. In response to the second part of the research question, it should be said that the way and reasons for the arrival of stained glass in Iran included several factors: imitation of the flat glass windows of contemporary churches in the West with the stained glass method invented by the Romans; the attention of the Safavid kings, including Shah Abbas, to this art; making mosque lights and installing colored glass on doors and windows; the use of mirror work, especially uniform mirror in harems, followed by the use of mirror work in religious buildings such as imamzadehs in the Qajar period. The expansion of political relations with the West and the arrival of Venetian glassmakers in Iran also boosted this industry. The stagnation and incapability of manual glass workshops to meet the needs of the society in the Qajar period and its concurrency with the industrial revolution along with the increasing expansion of foreign relations with European countries, the importation of this product from other countries such as Russia, England, France, Germany, and India increased, as did the development of knotting and wooden doors and windows, which caused an increase in the flat colored glass in Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • architecture
  • glass making
  • flat glass
  • colored glass
  • Iran
 افشار، مصطفی. (1349). سفرنامه خسرو میرزا به پطرزبورغ. به کوشش محمد گلبن. تهران: کتابخانه مستوفی.
پولاک، یاکوب. (1368). سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان. ترجمهٔ کیکاووس جهانداری. تهران: انتشارات خوارزمی.
تاورنیه، ژان باتیست. (1331). سفرنامه تاورنیه. ترجمهٔ حمید ارباب شیرانی. تهران: نشر نیلوفر.
تحویلدار، میرزا حسین‌خان. (1388). جغرافیای اصفهان. تهران: نشر اختران.
حامی، احمد. (1378). مصالح ساختمانی. تهران: دانشگاه تهران.
خانپور، آرزو. (1390). مطالعه تأثیر واردات شیشه بر تولیدات شیشه قاجار (پایان‌نامهٔ کارشناسی‌ارشد منتشرنشده). دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
دلاواله، پیترو. (1348). سفرنامه پیترو دلاواله - قسمت مربوط به ایران. ترجمهٔ شعاع‌الدین شفا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
رجب بلوکات، مریم. (1394). نقش جریان‌های فکری و مؤلفه‌های محیطی در رنگ و نور ارسی‌های بناهای تاریخی (صفویه و قاجاریه) (پایان‌نامهٔ کارشناسی‌ارشد منتشرنشده). دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
رنه دالمانی، هانری. (1355). از خراسان تا بختیاری. ترجمهٔ غلامرضا سمیعی. تهران: نشر طاووس.
ریچاردز، فرد. (1343). سفرنامه فرد ریچاردز. ترجمهٔ مهین‌دخت صبا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سرنا، مادام کارلا. (1362). آدم‌ها و آیین‌ها در ایران. ترجمهٔ علی‌اصغر سعیدی. تهران: نقش‌جهان.
شاردن، ژان. (1324). سفرنامه شوالیه شاردن. ترجمهٔ اقبال یغمائی. تهران: توس.
شمیم، علی‌اصغر. (1384). ایران در دوره سلطنت قاجار قرن سیزدهم و نیمه اول قرن چهاردهم هجری قمری. تهران: تألیف انتشارات علمی.
علی‌اکبرزاده کرد مهینی، هلن. (1367). شیشه: مرز بازرگان. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
غروی منجیلی، زهرا. (1394). بررسی تأثیر تحولات اجتماعی، فرهنگی و هنری بر تزئینات شیشه‌های دست‌ساز دوره قاجار ‏(پایان‌نامهٔ کارشناسی‌ارشد منتشرنشده). دانشکده کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.‏
فریه، ر. دبلیو. (1374). هنرهای ایران. ترجمهٔ پرویز مرزبان. تهران: نشر فرزان.
فلور، ویلم. (1393). صنایع‌دستی سنتی در ایران قاجار (1800-1925). ترجمهٔ علیرضا بهارلو. نشر: مزدا (نشر اثر اصلی 2003).
گرانتوسکی، آ. (1359). تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز. ترجمهٔ کیخسرو کشاورزی. تهران: پویش.
گلدشتاین، سیدنی ام. (1387). کارهای شیشه. مجموعه هنر اسلامی (ج. 10). ترجمهٔ سودابه رفیعی‌سخایی و غلامحسین‌ علی مازندرانی،  تهران:کارنگ.
منصوری، اکبر. (1377). تکنولوژی شیشه شناور و شبیه‌سازی فرآیند کشش در آن (پایان‌نامهٔ کارشناسی‌ارشد منتشرنشده). دانشکده کاربردی، دانشگاه تهران، ایران.‏
اولیویه. (1371). سفرنامه اولیویه، تاریخ اجتماعی- اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجاریه. ترجمهٔ میرزامحمد طاهر. تصحیح غلامرضا ورهرام. تهران: انتشارات اطلاعات.
نیبور، کارستن. (1354). سفرنامهٔ کارستن نیبور. ترجمهٔ پرویز رجبی. تهران: توکا.
وارینگ، ادوارد. (1400). سفرنامه اسکات وارینگ در ایران. ترجمهٔ ابوالقاسم سری. نشر: اساطیر (نشر اثر اصلی 1807).
Felice , M. (1985). The illustrade guide to glass. London: Peerage Books.
Persson, R. (1969). Flat glass Technology. New Work: Springer science; Business Media.
References
Afshar, M. (1970). Khosrow Mirza's travelogue to St. Petersburg. by the efforts of Mohammad Golban. Tehran: Mostofi Library. [In Persian].
Pollock, J. (1989). Pollack's travelogue: Iran and Iranians. Translated by Kikavos Jahandari. Tehran: Kharazmi Publications. [In Persian].
Tavernier, J.B. (1952). Travelogue of Tavernier. Translated by Hamid Arbab Shirani. Tehran: Nilofar publishing house. [In Persian].
Tahvil Dar, M.H.Kh. (2009). Geography of Isfahan. Tehran: Akhtaran publishing house. [In Persian].
Hami, A. (1998). Building Materials. Tehran: University of Tehran. [In Persian].
Khanpur, A. (2011). Studying the effect of glass import on Qajar glass production (unpublished master's thesis). Faculty of Arts, Al-Zahra University, Tehran, Iran . [In Persian].
Delavalle, P. (1969). Pietro Delawale's travelogue - the part related to Iran. Translated by Shuauddin Shafa. Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company. [In Persian].
Rajab Bloukat, M. (2014). The role of intellectual currents and environmental components in the color and light of the sashes of historical buildings (Safawiyya and Qajariyah) (unpublished master's thesis). Faculty of Arts, Al-Zahra University, Tehran, Iran. [In Persian].
René Dalmany, H. (1976). From Khorasan to Bakhtiari. Translated by Gholamreza Samii. Tehran: Tavos Publishing. [In Persian].
Richards, F. (1997). Fred Richards' travelogue. Translated by Mahin Dekht Saba. Tehran: Scientific and Cultural Publications. [In Persian].
Chardin, J. (1945). Travelogue of Knight Chardin. Translated by Iqbal Yaghmai. Tehran: Tos. [In Persian].
Shamim, Ali, A. (2005). Iran during the Qajar dynasty of the 13th century and the first half of the 14th century. Tehran: authored by scientific publications. [In Persian].
Aliakbarzadeh Kord Mohini, H. (1988). Glass: Merchant's Border. Tehran: Iran's Cultural Heritage Organization. [In Persian].
Gharavi Manjili, Z. (2014). Investigating the influence of social, cultural and artistic developments on the decorations of handmade glass in the Qajar period (unpublished master's thesis). Applied Faculty, University of Arts, Tehran, Iran. [In Persian].
Freyeh, R. W. (1995). Arts of Iran. Translated by Parviz Marzban. Tehran: Farzan Publishing. [In Persian].
Flore, W. (2013). Traditional handicrafts in Qajar Iran (1800-1925). Translated by Alireza Baharlu. Published by: Mazda. (The original work was published in 2003). [In Persian].
Grantowski, A. (1980). History of Iran from ancient times to today. Translation of Ki Khosro Agriculture. Tehran: Poish. [In Persian].
Goldstein, S.M. (2008). glass works Translated by Soudabeh Rafii Sakhaei and Gholamhossein Ali Mazandarani, Islamic Art Collection. Volume 10. Tehran: Karang. [In Persian].
Serena, M.C. (1983). People and rituals in Iran. Translated by Ali Asghar Saidi. Tehran: Naqshjahan. [In Persian].
Mansouri, A. (1998). Float glass technology and simulation of stretching process in it (unpublished master's thesis). Applied Faculty, University of Tehran, Iran. [In Persian].
Olivier. (1992). Olivier's travel book, the socio-economic history of Iran during the beginning of the Qajar era. Translated by Mirza Mohammad Taher. Edited by Gholamreza Varharam. Tehran: Information Publications. [In Persian].
Niebuhr, K. (1975). Carsten Niebuhr's travelogue. Translated by Parviz Rajabi. Tehran: Toka. [In Persian].
Waring, E. (2021). Scott Waring's travelogue in Iran. Translated by Abul Ghasem Siri. Publication: Asatir (original work published in 1807). [In Persian].