بررسی تطبیقی تزئینات بازشوهای قاجاری در شاه‌نشین‏ بناهای تاریخی شهر اردبیل (مطالعات موردی: شاه‌نشین‏ خانه‌‌های ابراهیمی، خلیل‌‌زاده و حسینیهٔ مجتهد) ‏‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، گروه هنرهای سنتی، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

2 کارشناس پژوهشی گروه هنرهای سنتی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

چکیده

ارسی‌‌ها و درهای دولنگهٔ خورشیدی‌‌دار، از عناصر مهم در تزئینات کاربردیِ فضای شاه‌نشین‏‏‌‌ها در معماری دورهٔ قاجار است. استفاده از نوشتار با مضامین مذهبی، به‌صورت مشبک، پارچه‌‌بری و یا نقاشی پشت‌شیشه، در اردبیل بیش از سایر مناطق ایران رواج داشته‌است. در اغلب بناهای تاریخی این شهر، ارسی‌‌های بزرگ دوجداره وجود دارند و معمار با قراردادن درست آن در بناهایی با پلان نعلی‌شکل یا ایوان‌دار، از ارسی‌ها در این اقلیم بهره‌‌مند شده‌است. این مقاله برگرفته از گزارش‌‌های پژوهشی مربوط به تزئینات بناهای تاریخی شهر اردبیل است. سه نمونهٔ موردی بازشوهای خانهٔ ابراهیمی، خانهٔ خلیل‌‌زاده و حسینیهٔ مجتهد، به دلایلی هم‌چون پُرکار‌بودن، سالم‌بودن، قابل‌دسترس‌بودن برای تصویربرداری، و تنوع در روش‌‌های تزئینات چوبی انتخاب شده‌‌اند. بازشو‌‌های موردمطالعه در این سه مکان در بافت قدیمی شهر اردبیل، مربوط به دورهٔ قاجار هستند. پرسش اصلی مقاله این است که تفاوت‌ها و شباهت‌های این بازشوها در چیست و آیا عبارت «هنر ارسی‌سازی در دوره قاجار رو به افول گذاشت» قابل تأیید است؟ این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی انجام گرفته و داده‌‌ها به‌صورت میدانی و کتابخانه‌‌ای جمع‌‌آوری شده‌اند. یافته‌‌ها نشان می‌دهند استفاده از گره‌‌چینی برای تزئین ارسی‌‌ها و بازشوها در اوایل دورهٔ قاجار، در اولویت قرار داشته و به‌تدریج سبک تزئین ارسی‌‌ها متفاوت شد؛ قطعات پارچه‌‌بری جای خود را به قطعات آینه‌‌ای داد و شیوهٔ قواره‌‌بری جای گره‌‌چینی را گرفت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Decorations of Qajar Openings in Shahneshin of the Historical Monuments of Ardabil (A Case Study: Shahneshin Houses of Ebrahimi, Khalilzadeh and Hosseinieh Mojtahed)

نویسندگان [English]

  • Maryam Kian Asl 1
  • Zahra Taghadosnejad 2
1 Member of the Scientific Faculty of the Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. Traditional arts Department. Tehran. Iran. ‎(Corresponding Author)
2 Research Expert, the Research Department of Iranian Traditional Arts, the Research Institute of Cultural Heritage & Tourism, Traditional Arts Department. Tehran, Iran
چکیده [English]

 Introduction
Orsi is one of the important elements in practical decorations in the palaces of historical houses in Ardabil. It cannot be said clearly that this architectural element has declined as the end of the Qajar period approached. Although the date of their construction was related to the Qajar era, each has special characteristics. Although, no one exactly knows where these Orsies were made, what is certain is that the use of writings with religious themes in the form of Moshabbak or painting behind the glass has been noticed more in Ardibil than in other parts of Iran. in this study, the doors and window skylights of three places in the old cotext of Ardabil were examined; the question subsequently raised was that the differences in Orsi and the skylight above the doors, called Khorshidi, could be considered the reason why this art declined in the Qajar era.
Research Method
In the field research, conducted in the historical area of Ardabil, many buildings with sashes were visited. Among these, three buildings were chosen, including Ebrahimi House, Hosseinieh Mojtahed, and Khalilzadeh Houses. Ebrahimi House was selected due to the dated text with wood lattice on its Orsis. Hosseinieh Mojtahed and Khalilzadeh Houses were chosen because of the variety of several types of Orsies and doors with semi-circular Khorshidis. In this regard, interviews were conducted with the experts of the cultural heritage organization of Ardabil, the restorers of sashes, the owners, and the custodians of these buildings. This information was more about the pathology and technology of Orsies than about the history of this art field in Ardabil or about their makers. To fill the gaps, the related library resources were collected. Significant articles, done in the field of Orsies, were collected, but the traditional door and window decorations of Ardabil  had not been explored. Finally, the data was analyzed comparatively. Ebrahimi house’s Orsies were made of knotted walnut wood with decorations, a dated inscription, and solid knitted decorations with "Akhtar-Chalipa" motifs that were used in the bottom of the Orsies. Orsi decorations all were in the form of a simple Ghavareh Bori, Parcheh Bori, and Gherah Chini next to the edges of the frame.
Research Findings
The greatest variety of Orsies were seen in Hosseinieh Mojtahad in Ardabil. In this building, Orsies, with lead weights (without obstaclesPakhor) in the middle of the two halls, and the eastern and western Orsies had a type of lock called Khorusak to keep Orsies open. In the rooms next to the Shahneshin and small rooms (Goshvar) in the upper half of the floors, Orsies of a smaller Orsi are used. Orsi motifs in Hosseinieh Mojtahed's Shahneshin often included white motifs “Vagireh”; it reflected a state of balance and equilibrium. The Shahneshin Orsi of Khalilzadeh House had seven windows with Ghavareh Bori and paintings behind the glass and Jalaliyeh frames with holy names. Decorative methods in Hosseiniyeh Mojtahed and Khalilzadeh House had common implications. Paintings behind the glass with Quranic verses and blessed names were used in the Orsies of both buildings. However, in the Orsies of Shahneshin of Ebrahimi House, these concepts were in the form of a wooden lattice. The methods of decorating Orsies were arranged and fastened together by using parts of “Alat” and “Loghat” based on the design. Still, the Parcheh bori decorations did not have wooden joints, two pieces of 20×7cm in the same shape with a specific design and pattern. They were cut in the same way and a handmade color broad glass lay between them. This method was to fill the frame around the Orsi; however, in the Orsies of Khalilzadeh House and Hosseinieh Mojtahed, pieces of the same dimensions of successive strips of mirror material were used instead of wooden pieces of Parcheh Bori, all of which were embedded in the form of “Alat” geometric shape. Materials other than wood were not used in them. The motif of the Ghavareh Bori on the Orsi and the doors of the Khalilzadeh House was more Slimi to Shah Abbasi's butterfly flowers or lilies, Slimi buds, and Dahan Ajdari Slimi, and all these motifs were associated with blooming and rising. The represented sun had small almond-shaped parts, called “Termeh” in Ardabil. These components made a single role in a set.
 
Conclusion
The Orsies of Ebrahimi and Khalilzadeh houses or Hosseinieh Mojtahed are notable for many reasons such as the use of painting and calligraphy on glass and mirrors, the existence of texts with a date, and various motifs in the Ghavareh Bori or Ghereh chini. In these buildings, the carpenter has often paid the most attention and care to the decoration of the parts where the light enters above the door and windows, but this is not the case in Ebrahimi House. The movable doors of the lower part are similar to the fixed and upper parts. Sashes in Ebrahimi's are unique examples among the sashes of the late Zandiye period and the early Qajar period due to their dated inscription. Contrary to the common opinion, which considers the making of Gereh Chini more difficult than Ghavareh Bori, Ebrahimi House seems to require more precision during construction due to its special curvature. During the Qajar era, the art of Ghavareh Bori became very popular and underwent changes. This change is not because of the decline of the art of orsi-making but because of changes in the style and the method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Skylights
  • Orsi
  • Ebrahimi House
  • Khalilzadeh House
  • Hosseinieh Mojtahe
 امرایی، مهدی. (1383). ارسی، پنجره‌‌های رو به نور. تهران: سمت.
باباصفری، علی‌اصغر. (1362). اردبیل در گذرگاه تاریخ. 3 جلد. چاپ دوم. اردبیل: دانشگاه آزاد اسلامی.
بل، سایمون. (1382). منظر، الگو، درک و فرآیند. ترجمهٔ بهنام امین‌‌زاده. تهران: دانشگاه تهران (نشر اثر اصلی 2012).
ترکمان، علی و فرشچیان، امیرحسین. (1395). بهره‌‌وری از هنر آینه‌‌کاری در تلطیف فضای معماری با توجه به بازانگاری فضای معماری اسلامی. ماهنامه شباک. سال دوم (ش17) (جلد اول مطالعات هنر و علوم انسانی). 43-50.
ساعدی، فرشته. (1396). بررسی آینه‌‌کاری در تزئینات ارسی با توجه به بازانگاری فضای معماری اسلامی. ماهنامه شباک. سال سوم (ش 22). 47-55.
سلحشور، فریال. (1383). مختصری درباره نقاشی پشت شیشه در ایران. فرهنگ مردم، ش. 8-9، 1۵۳-154.
طاهباز، منصوره. 1392. دانش اقلیمی طراحی معماری. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
ظهوری قره درویشلو، راحله. (1394). زمینه‌‌های اقتصادی پایدار معماری بومی ایران با مطالعه موردی خانه‌‌های تاریخی اردبیل. فصلنامه پژوهش هنر، ش. 9، 73-78.
عطارزاده، عبدالکریم. (1374). آرایه‌‌های چوبی در معماری اسلامی ایران: دوره‌‌های زندیه و قاجاریه (پایان‌‌نامه کارشناسی‌ارشد منتشرنشده).  دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
فتحی‌‌زاده، مجید. (1399). تحلیل عوامل موثر بر شکل‌‌گیری گره درودگری. فصلنامه هنرهای صناعی ایران، 3 (5)،  61-72. doi: 10.22052/3.2.61.
کیان، مریم. (1395). مستندسازی دیوارنگاره‌‌های خانه تاریخی‌‌کوچه شهیدگاه اردبیل (منتشرنشده). پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران.
-----. (1397). واکاوی مفاهیم و اعداد رمزی در نقوش و کتیبه‌‌های ارسی خانه ابراهیمی (منتشرنشده). پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران.
-----. (1398). بررسی بناهای ارسی‌دار شهر اردبیل (منتشرنشده). پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران.
کیانمهر، قباد، تقوی‌‌نژاد، بهاره و میرصالحیان، صدیقه. (1394). گونه‌‌شناسی تزئینات قواره‌‌بری در فرم خورشیدی درها. فصلنامه نگره، 10 (34)، 84-101.
مددپور، محمد. (1374). تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
معاونت پژوهشی میراث فرهنگی استان اردبیل. (1382 الف). پرونده ثبتی خانهٔ خلیل‌‌زاده (منتشرنشده). مدیریت میراث فرهنگی استان اردبیل.
معاونت پژوهشی میراث فرهنگی استان اردبیل. (1382 ب). پرونده ثبتی حسینیه مجتهد (منتشرنشده). مدیریت میراث فرهنگی استان اردبیل.
معماریان، غلامحسین. (1387). معماری ایرانی. تقریر از دکتر محمدکریم پیرنیا. تهران: سروش دانش.
نوروزوند، محسن. 1397. گزارش طرح مرمت و احیای خانه خلیل‌زاده. شرکت استودیو معمار، اردبیل.
وافی، محمدحسین. (1381). پنجره در معماری مسکونی دوره صفویه اصفهان. فصلنامه هنر، ش. 52. 119-144.
References
Amrayi, M. (2004). Orsi the Windows to the Light. Edition 1, Tehran: Samat Press. pp. 202.
Baba Safari, A. (1986). Ardabil in the passage of history. Three volume, Edition 2. Islamic Azad University of Ardabil, Omid Press. pp. 420.
 Bell, S. (2003). Pattern, perception, perception and process. Translated by Behnam Aminzadeh, Tehran: University of Tehran.
Critchlow, K. (1999). Islamic patterns:an Analytical and cosmological approach. Translated by Seyed Hassan Azarkar. Tehran: Hekmat.
Deputy of Cultural Heritage of Ardabil Province. (2003). Registration file of Hosseinieh Mojtahed. Ardabil: Cultural Heritage Management of Ardabil Province.
Ghobadian, V. (1994). Climatic study of traditional Iranian buildings. Edition 8, Tehran: University of Tehran. pp. 264.
Kazerouni, J., & Salahshour, F. (2008). Reverse painting on glass.Tehran: Nazar pub
Kian, M. (2018). Analysis of concepts and symbolic figures in the Orsi motifs and inscriptions of Ebrahimi House. Cultural Heritage Research Institute.
Kian, M. (2019). Study of Orsi buildings in Ardabil. Tehran: Cultural Heritage Research Institute.
Madadpour, M. (1995). Manifestations of Spiritual Wisdom in Islamic Art. Tehran: Amirkabir Publications.
Memarian, Gh. (1994). Introduction to Iranian residential architecture, introverted typology. Tehran: University of Science and Technology.
Memarian, Gh. (2008). Iranian architecture. Report by Dr. Mohammad Karim Pirnia. Tehran: Soroush Danesh Press.
Moghbeli, A., & Soodian Tehrani, S. (2019). Symbolism of Shia Imamat Concept on Decorative Patterns of Imamzadeh Roshan Abad of Gorgan. Journal of Naqshejahan. 9(3):233-243.
Nowruzvand, M. (2018). Report on the renovation project of Khalilzadeh House. Ardabil: Memar Studio Company.
Ramin, A. (2004). Analytical Philosophy of Art. Tehran: Academy of Arts Publications. pp. 56.
Management of Ardabil Province. (2003).  Research Deputy of Cultural Heritage. Khalilzadeh House Registration File. Ardabil: Cultural Heritage.
Saedi, F. (2017). Study of the art of mirror work in Orsi decorations. Journal of Arts and Humanities Studies, 3(3): 45-55.
Tabarsi, A. A. (1971). Majma'al-bayān (Compendium of Elucidations on the Exegesis of the Quran). Research and footnote by Allameh Abolhassan Sha'rani. Tehran: Farahani Publications.
Tahabaz, M. (2013). Climatic Knowledge: Architectural Design. Tehran: Shahid Beheshti University Press. pp. 204.
Turkman, A., & Farshchian, A. H. (2016). Productivity of the art of mirror work in stylizing the architectural space according to the re-creation of Islamic architectural space. Journal of Arts and Humanities Studies, 2(10): 43-49.
Vahdattalab, M., & Nikmaram, A. (2017). An Investigation into the Importance, Abundance and Distribution of Red Color in Stained Glass Windows of Historical Houses in Iran. Journal of Fine Arts, 22(2): 87-97.
Zohori Gharah Darvishlu, R. (2015). Sustainable economic contexts of Iranian indigenous architecture (Case study: Historical houses in Ardabil). Journal of Art Research. 9: 73-78.